شاید در ذهن همگان اینگونه جا افتاده باشد که میراث فرهنگی یا باید بنا و خانه تاریخی باشد یا آداب و رسوم و فرهنگ و آنچه از تمدن گذشتگان به جای مانده اما نباید فراموش کرد که ایران مملو از انواع جاذبه‌هاست که یکی از جالب‌ترین آنها جنگل‌های هیرکانی است. جنگل‌هایی که میراث به‌جای مانده از عصر یخبندان و دوران دایناسورها هستند. این جنگل‌ها در نوار شمالی کشور قرار دارند و دربرگیرنده زیست بوم ۲۹۶ گونه پرنده و ۹۸ گونه پستاندار هستند. همچنین ۱۵۰ گیاه بومی درختی و بوته‌ای (مانند سرخدار، شمشاد و انجیلی) در آن یافت می‌شود.

در این میان سرخدار منحصر به فردترین گونه گیاهی این منطقه است که براساس مطالعات فسیل‌شناسی دیرینگی درختان سرخدار را بالغ بر ۱۹۰ میلیون سال می‌دانند. گفته می‌شود انسان‌های ماقبل تاریخ آن را می‌شناخته‌اند و از برگ آن نوعی ماده سمی تهیه و برای آلوده کردن نیزه‌هایشان استفاده می‌کردند. تصور می‌شود واژه Toxin به معنی زهر به این موضوع برمی‌گردد.

در این راستا با رمضانعلی قائمی (مدیر پایگاه ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی در استان گلستان و کارشناس بازنشسته محیط زیست) به گفتگو نشستیم. او بیش از ۳۴ سال انجام کارهای اجرایی، تحقیقاتی و تالیف کتاب‌های متعدد در ارتباط با محیط زیست را در کارنامه خود دارد. در دو دوره رئیس پارک ملی گلستان بوده است و طی سال‌های گذشته بسیاری از پارک‌های ملی حفاظت شده دنیا از جمله هند و نپال و اروپا را دیده است.

قائمی می‌گوید: از نوجوانی در امور کشاورزی به پدر کمک می‌کردم و به لحاظ همجواری محل زندگی‌ام با جنگل و فاصله کم آن با دریا، آشنایی و شناخت عمیقی با طبیعت پیدا کردم و به عینه برخی از حیوانات و شکار و شکارچیان را از کودکی دیدم. این تجربیات سبب شد تا به سوی طبیعت جذب شوم و امروز که اینجا ایستاده‌ام، سال‌ها تجربه در این حوزه را پشت سر گذاشتم.

3

طی چند سال گذشته مباحثی پیرامون ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی ایران در جوامع محلی و بین‌المللی مطرح شده‌ است. از کم و کیف پرونده ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی و مناطقی که برای این منظور کاندیدا شده‌اند، بگویید.

در چند سال اخیر بحث‌هایی پیرامون  ثبت میراث طبیعی جهانی در ایران مطرح شده است و چند منطقه برای این منظور کاندیدا شدند. در سال  ۲۰۱۶ موفق شدیم  یک منطقه را در ایران در فهرست میراث طبیعی جهانی یونسکو به ثبت برسانیم که آن هم کویر لوت است اما سایر مناطق چه جنگل‌های هیرکانی چه سایر پدیده‌های طبیعی دیگر ایران هنوز به ثبت جهانی نرسیده‌اند.

در حال حاضر دومین کاندیدای ایران برای ثبت میراث طبیعی در فهرست جهانی ثبت بخش‌هایی از جنگل‌های هیرکانی است. بخشی از این جنگل‌ها در علی آباد کتول منطقه سیاه رودبار قرار دارد که منطقه ویژه‌ای است که بخشی از پارک ملی گلستان را دربرمی‌گیرد و ذخیره گاه ملی جنگلی سرخدار، پل آرام و افراتخته در این بخش قرار دارد.

درحال حاضر، مطالعات اولیه ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی انجام شده و سایت‌ها مشخص شده‌اند و قرار است اطلاعات اولیه توسط داورهای بین‌المللی مورد مطالعه قرار گیرد. این برنامه زیر نظر سازمان جهانی یونسکو خواهد بود و منطقه آماده بازدید ارزیابان جهانی است. چندی پیش نیز سازمان جهانی یونسکو، از IDCA دعوت کرد تا از مناطق جنگل‌های هیرکانی ایران دیدن کنند.

  نظر آنها  برای ثبت این منطقه بسیار مهم است. آنها طی این بازدید به این نتیجه می‌رسند که جنگل‌های هیرکانی که در شمال ایران قرار دارند و قرار است در فهرست میراث طبیعی جهان به ثبت برسند، آیا استانداردهای لازم برای ثبت را دارا هستند یا خیر؟ در بخش شمال کشور سایت‌های مختلفی برای این مهم درنظر گرفته شده است که سه سایت در استان گلستان، سه سایت در استان گیلان و ۶ سایت در استان مازندران کاندیدای این برنامه بود. در این راستا؛ هماهنگی‌ها و بازدید‌های ارزیابان جهانی انجام شد.

 ما منتظر اعلام نتیجه بازدیدها هستیم که در فروردین ماه سال ۹۸ توسط اتحادیه جهانی حفاظت به یونسکو ارائه داده خواهد شد؛ سپس جلسه بررسی این نظرات در یک کشور دیگر برگزار می‌شود و آن زمان است که مشخص می‌شود آیا مناطقی که انتخاب شده‌اند دارای قابلیت جهانی شدن هستند یا خیر؟ یکی از مناطقی که در استان گلستان انتخاب شد منطقه سیاه رودبار افراتخته است که دلیل این انتخاب پارک ملی گلستان و منطقه حفاظت شده جهان‌نماست.

 منطقه حفاظت شده جهان نما یک منطقه در جنوب گرگان است که تا جنوب شرقی کردکوی ادامه دارد و مساحت آن ۳۰ هزار و ۶۵۰ هکتار است که از سال ۱۳۵۲ تاکنون تحت حفاظت محیط زیست قرار گرفته و دارای قابلیت بسیار جالبی است.  

18

پارک ملی گلستان نیز یکی از قدیمی‌ترین پارک‌های ملی و مناطق حفاظت شده ایران است که شاید بتوان از آن به عنوان اولین منطقه حفاظت شده کشور یاد کرد. این منطقه نیز با مساحتی در حدود ۹۱ هزار و ۸۹۵ هکتار دارای قابلیت‌های خاص خود است و سال‌هاست مورد حفاظت قرار گرفته و امکانات حفاظتی در این منطقه دایر است.  امیدوار هستیم این مناطق مورد قبول بازرسان جهانی قرار گیرند و در زمره میراث طبیعی جهان جای بگیرند. در عین‌حال پارک ملی گلستان ازجمله ذخایر زیست کره جهان محسوب می‌شود.

 منطقه سیاهرود و افراتخته دارای ویژگی‌های خاصی مانند وجود عناصر هیرکانی خاص همانند جنگل‌های سرخدار است. جنگل‌های سرخدار در سطح جهان مساحت اندکی را به خود اختصاص می‌دهند و در ایران نیز بزرگترین لکه که به صورت یکجا وجود دارد در منطقه علی آباد استان گلستان است و یک لکه آن حدودا  ۲۰۰ هکتار است و ۲۰۰ هکتار دیگر آن نیز در مجاورت این منطقه قرار دارد که در مجموع ۴۰۰ هکتار می‌شود.

سایر عناصر هیرکانی که در این منطقه دیده می‌شود مانند برخی از انجیلی‌هایی که برگ‌های خزان کننده آن رنگارنگ و چشم نواز است، جذابیت خاصی دارد. در برخی از مناطق درخت راش و  در برخی از مناطق گونه‌های دیگر را داریم. در مجموع جانورانی که در این منطقه زیست می‌کنند مانند پلنگ، خرس قهوه‌ای، عقاب طلایی، کبک و... ازجمله عناصری هیرکانی به حساب می‌آیند.

آیا می‌توانیم بگوییم ایران بزرگترین منطقه از جنگل‌های سرخدار جهان را دارد؟

 این لکه از جنگل‌های سرخدار در ایران بزرگترین هستند. ممکن است سایر کشورها مساحت بیشتر  از درختان سرخدار را داشته باشند اما به صورت پراکنده است. این در حالی است که ایران ۲۰۰ و در مجموع ۴۰۰ هکتار به صورت انبوه و یکجا از درختان سرخدار را دارد که می‌توان گفت کمتر نقطه‌ای از دنیا چنین وسعتی را به صورت یکجا از درختان سرخدار را دارا است.

6

 چرا واژه هیرکانی را به کار می‌بریم؟

در گذشته نام قدیم گرگان را هیرکان می‌نامیدند که به مرکزیت گنبد بود و بخش‌هایی از سمنان، مازندران و مناطق اطراف را دربرمی‌گرفت که هیرکانیا نامیده می‌شد. این واژه بعدها به گرگان تبدیل شد که دربرگیرنده دشت گرگان، خلیج گرگان و غیره بود. در واقع می‌توان گفت جنگل‌های هیرکانی نام قدیمی همین منطقه و ایالت گرگان بوده است.

هر سال در جنگل‌ها بخصوص جنگل‌های گلستان و پارک ملی شاهد آتش سوزی هستیم. آیا مناطقی که قرار است در فهرست میراث طبیعی جهانی تحت عنوان جنگل‌های هیرکانی ایران به ثبت برسند، از آتش‌سوزی محافظت می‌شوند؟

بخش‌هایی که از آنها صحبت شد در معرض آتش‌سوزی قرار نمی‌گیرند چراکه، این منطقه تحت مراقبت‌های ویژه است و به دلیل وجود درختان سرخدار برخی از این مناطق ممنوعیت‌های تردد دارد و افراد عادی اجازه ورود به منطقه را ندارند.

این در حالی است که در پارک ملی گلستان هر ساله شاهد آتش‌سوزی‌هایی هستیم که به دلیل وجود جاده آسیایی و بی‌مبالاتی‌هایی هستیم که حین روشن کردن آتش جهت پخت و پز و کارهای دیگر اتفاق می‌افتد؛ چراکه بسیاری از افراد ممکن است آتش را خاموش نکنند و این آتش به سایر نقاط جهان سرایت کند که در نتیجه شاهد آتش‌سوزی در مناطق مختلف هستیم.

 آیا ممکن است جاده آسیایی که سبب دو تکه شدن پارک ملی گلستان شده است، مورد نقد بازرسان جهانی قرار گیرد و عاملی برای عدم ثبت این منطقه در فهرست میراث جهانی شود؟

 در حال حاضر پیش‌بینی شده است که جاده در منطقه مورد نظر برای ثبت جهانی لحاظ نشود و از مساحت کلی منطقه پیشنهادی برای ثبت در فهرست میراث جهانی، خش جاده را کاسته‌ایم. چنانکه بخش شمال و جنوب جاده به عنوان سایت اصلی مدنظر گرفته شده است و می‌توان گفت منطقه مدنظر ما دو بخش شده است. البته ممکن است بازرسان یونسکو از ما بخواهند که تعهداتی بدهیم تا جاده را جا به جا کنیم که البته در مصوبه دولت طرح و برنامه جا به جایی  این جاده از ناحیه شمال در نظر گرفته شده است. طبعا اداره آنچه که در عرصه بین‌المللی ثبت می‌شود باید طبق استانداردهای بین‌المللی انجام شود. اگر این کار انجام نشود در لیست قرمز قرار می‌گیریم و در نهایت ممکن است از فهرست جهانی خارج شویم.

10

ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی در فهرست میراث طبیعی یونسکو چه امتیازات ویژه‌ای را شامل حال ایران و این منطقه خواهد کرد؟

 از یکسو برای آنکه بتوانیم جنگل‌های هیرکانی را در فهرست میراث جهانی به ثبت برسانیم با تمام جوامع محلی،  مسئولان و دست اندرکاران صحبت‌ها و مذاکراتی داشتیم و سعی کردیم آنها را در حفاظت از این منطقه همراه کنیم.

نباید فراموش کرد که با ثبت جهانی  جنگل‌های هیرکانی ردیف اعتباری خاص برای حفاظت از این منطقه از سوی دولت در نظر گرفته می‌شود. در عین حال اسم این مناطق در عرصه بین‌المللی مطرح می‌شود و در تمام سایت‌های جهانی قرار می‌گیرد و معرفی می‌شود؛  که می‌تواند به لحاظ گردشگری و انجام برخی از فعالیت‌های محیط زیستی  برای مردم بومی جالب توجه و مفید واقع شود و توسعه برای منطقه را به همراه داشته باشد.

 با توجه به آنکه در تابستان‌ها شاهد آتش‌سوزی‌های متعدد در جنگل‌های هیرکانی به خصوص در استان گلستان هستیم آیا با ثبت جهانی این منطقه می‌توانیم از امکانات خاص حفاظتی که در عرصه بین‌الملل برای حفاظت جنگل‌ها مورد استفاده قرار می گیرد، بهره جوییم؟

 بله یکی از سوالاتی که مدنظر ما بود این است که در حواشی این مناطق چه امکانات حفاظتی و اطفاء حریق داریم که می‌توانیم استفاده کنیم؟ این امکانات لیست شده‌اند و با  ارزیاب‌ها به بحث و گفتگو گذاشته شدند. یقیناً امکانات مدرن و دستگاه‌های سنسوردار که بتواند ما را باخبر کند و امکاناتی که بتوانیم در کوتاه مدت متوجه خطر شویم حتما در اختیار ما قرار خواهد گرفت.

 ما موظف می‌شویم که این امکانات را ایجاد کنیم در این میان می‌توان این امکانات را از اعتبارات ملی که اختصاص داده می‌شود، تامین کرد یا با کمک یونسکو آن را تامین می‌کنیم.

11

 چندی پیش ارزیابان یونسکو برای بازدید از جنگل‌های هیرکانی به ایران سفر کرده بودند آیا طی بازدید خود به مسئله یا مشکل خاصی اشاره داشتند؟

ارزیابان طی بازدید خود با ابهامات و سوالاتی روبرو بودند که سعی کردیم به آنها پاسخ دهیم. سوالات آنها در خصوص برخی از راه‌ها و مسیرها مطرح می‌شد چراکه سایت معرفی شده از سوی ایران به دو بخش اصلی و ضربه‌گیرتقسیم شده است. در بخش اصلی هیچ فعالیتی نباید انجام شود ولی در بخش ضربه‌گیر حساسیت‌ها و ممنوعیت کمتر است با این وجود حفاظت باید به صورت کامل و استاندارد انجام شود. روی هم رفته جمع‌بندی آنها از آنچه که در ایران دیدند، راضی‌کننده بود. از آنجا که قطعات انتخاب شده استان گلستان وسیع است حساسیت‌ها در این خصوص بیشتر خواهد بود.

آنچه که در ایران دیدند برایشان بسیار جالب و جذاب بود. نباید فراموش کرد که تمام جنگل‌های هیرکانی دنیا برای ارزیابان مهم هستند چراکه قدیمی‌ترین جنگل‌های جهان محسوب می‌شوند که از دوره سوم زمین شناسی باقی مانده‌اند. در واقع می‌توان از جنگل‌های هیرکانی به عنوان موزه زنده دنیا یاد کرد.

سرخدارها چه ویژگی‌های خاصی دارند که از آن به عنوان بخشی از موزه زنده دنیا یاد می‌شود؟

سُرخدار (Taxus baccata) نام گونه‌ای درخت سوزنی‌برگ از تیره سرخداریان است. این گونه را می‌توان میراث زنده و شاهکار جنگل‌های طبیعی شمال ایران دانست. از نظر تنوع زیستی و حفظ ذخائر ژنتیکی و بوم‌شناسی یکی از گونه‌های منحصربه‌فرد و مهم منطقه هیرکانی و باقی‌مانده از دوران سوم زمین‌شناسی است.

چوب درون آن به رنگ قرمز شاه بلوطی و برگ‌های آن دائمی و همیشه سبز است که در قسمت پایینی درخشان و براق است و نیاز به خاک مرطوب دارد. بلندی درخت به ۹ تا ۳۰ متر و قطر آن به ۳ متر می‌رسد. رشد آن بسیار کند و رویش ارتفاعی آن سالانه ۱۰ سانتیمتر است. میوه نوع ماده آن به رنگ قرمز و نوع نر آن برنگ زرد که هر دو غیرسمی است.

حتی عناصری از درخت سرخدار برای مداوای برخی از سرطان‌ها مورد استفاده قرار می گیرد و بسیاری از گیاهان و جانورانی که در طول تاریخ توانستند در  کنار اجتماعات انسانی  به بقای خود ادامه دهند و  با وجود تحولات اقلیمی جهان باقی بمانند. نظر دانشمندان این است که این گونه مناطق باید کاربری علمی داشته باشند.

چند روستا در استان گلستان ممکن است طی جهانی شدن جنگل‌های هیرکانی مجبور به جابجایی شود؟

 در طول تمام پارک ملی گلستان هیچ ملک  شخصی وجود ندارد. تمام منطقه انتخاب شده متعلق به دولت است و در زون اصلی آن هیچ ملک شخصی وجود ندارد. در زون فرعی ملک‌هایی وجود دارد که طبق مقررات موجود و استانداردهای جهانی این امکان وجود دارد، مردم می‌توانند در آنها به فعالیت‌های خود ادامه دهند.

 با توجه به آنکه کشور جمهوری آذربایجان برای نخستین بار پیشنهاد ثبت پرونده جهانی جنگل‌های هیرکانی را  ارائه داد، آیا در حال حاضر این پرونده به صورت مشترک بین ایران و آذربایجان در یونسکو ثبت خواهد شد؟

 از آنجا که به طور متوسط حدود 2 درصد از جنگل‌های هیرکانی در جمهوری آذربایجان قرار دارد، بعد از آنکه پرونده ثبت جهانی جهنگل‌های هیرکانی توسط ایران تکمیل و به یونسکو ارائه شد، این پرونده به نام ایران مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

12

ایران جاده جنگل موزه یونسکو