موضع حداد عادل درباره مالکیت «شاهنامه»

حداد عادل در ابتدای نشست با بیان این‌که روز بیست و پنجم اردیبهشت‌ماه در شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان روز پاسداشت زبان فارسی و بزرگداشت حکیم فردوسی نامگذاری شده است و فرهنگستان به روال هر سال این روز را جشن می‌گیرد گفت: هفته آینده روز دوشنبه (۲۵ اردیبهشت) برنامه‌ای برای پاسداشت زبان فارسی در تالار کتابخانه ملی به همین مناسبت برگزار می‌شود.

او سپس با اشاره به برگزاری سی و چهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از ۲۰ تا ۳۰ اردیبهشت‌ماه، افزود: نمایشگاه بستر گسترده‌ای برای جلوه زبان و ادب فارسی است و  فرهنگستان  نیز در نمایشگاه حضور فعال دارد و از مخاطبان دعوت می‌کنم حتما به غرفه فرهنگستان سر بزنند.

رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی در ادامه درباره اهمیت زبان فارسی گفت: زبان فارسی رکن مهمی از هویت مردم ایران است و یکی از مشخصات هویت ملی ماست. هر فردی شناسنامه دارد که در آن نام و نشان و شماره ملی درج شده است، زبان و ادبیات فارسی هم شناسنامه ملت ایران است. مسئله هویت ملی، مسئله مهمی است و مورد تاکید مقام معظم رهبری نیز بوده است. ایشان بر آشناساختن دانش‌آموزان با هویت ملی و زبان فارسی تاکید دارند.

او ادامه داد: زبان و ادبیات فارسی، رشته پیوندی بین مردم ایران در روزگار ما با نیاکانمان است.  زبان فارسی کلیدی است بر عواطف، اندیشه، فرهنگ و تمدن ایرانی و وسیله‌ای است برای ارتباط ایرانیان با دیگر فارسی‌زبانان دنیا.   

حداد عادل افزود: فرهنگستان زبان و ادبی فارسی وظایف مهمی دارد و سعی می‌کند با گروه‌های پژوهشی متعددی این وظیفه را به انجام برساند. حدود ۱۲ گروه پژوهشی داریم؛ آموزش زبان و ادبیات فارسی که کارش رصد کتاب درسی در مدارس است و نگاهی به برنامه‌های آموزشی دارد، گروه ادبیات تطبیقی که ادبیات فارسی را با ادبیات سایر ملل می‌سنجد، گروه برون‌مرزی که شامل سابقه زبان ادبیات فارسی در شبه قاره هند و آسیای میانه و صغیر است، دانشنامه تحقیقات ادبی که از دستاوردهای  این گروه باید به دانشنامه زبان و ادب فارسی که در ۱۲ مجلد منتشر شده، اشاره کرد، گروه زبان‌ها و گویش‌های ایرانی، گروه ادبیات انقلاب اسلامی، ادبیات معاصر، گروه تصحیح متون، گروه فرهنگ‌نویسی و واژه‌گزینی  که فعال‌ترین گروه ماست. همچنین کتابخانه مفصلی داریم که تصورم این است غنی‌ترین کتابخانه تخصصی است و دانشجویان ارشد و دکتری زبان و ادبیات فارسی می‌توانند از آن استفاده کنند. همچنین انتشارات وسیعی هم داریم که تا کنون ۲۵۰ عنوان کتاب منتشر کرده‌ایم.

 به گفته او سازمان ملی استاندارد ایران، شورای عالی فضای مجازی، سازمان ثبت اسناد و املاک، ثبت احوال، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزارت آموزش و پرورش و وزارت علوم، صدا و سیما و موسسات بین‌المللی از جمله سازمان‌های همکار فرهنگستان در زمینه پاسداشت زبان و ادبیات فارسی هستند. 

او همچنین اظهار کرد: فرهنگستان با موسسات بین‌المللی هم همکاری دارد از جمله موسسه اینفوترم که در واژه‌گزینی جهانی فعالیت دارد و فرهنگستان عضو فعال این موسسه است.

حداد عادل در ادامه درباره کتاب‌هایی که در  انتشارات فرهنگستان منتشر شده‌اند، توضیحاتی را ارائه داد و از  زنده‌یاد احمد سمیعی گیلانی که عضو پیوسته فرهگستان بود و  زنده‌یاد عبدالله انوار که عضو افتخاری فرهنگستان بود، یاد کرد.

او درباره همکاری فرهنگستان با وزارت ورزش و جوانان با توجه به این‌که در این حوزه واژه‌های بیگانه استفاده می‌شود گفت: اتفاقا یکی از گروه‌های فعال ما، گروه ورزش است که آن‌ها واژه‌های فرنگی را عرضه می‌کنند و گروه واژه‌گزینی درصدد پیدا کردن واژه درست برمی‌آید. آقای هاشمی طبا رییس این گروه  بود و نماینده صدا و سیما هم در این گروه شرکت می‌کرد. بیشتر  لغات خارجی در حوزه رشته‌های جدید به کار می‌رود. 

او سپس درباره واژه‌های عربی که در زبان فارسی استفاده می‌شوند با بیان این‌که این موضوع بارها مطرح شده است، خاطرنشان کرد:  واژه عربی جدید وارد زبان فارسی نشده است و واژه عربی جدید نداریم.  آنچه هست وارد زبان فارسی شده و بخشی از این زبان  شده است. زبان فارسی،  زبان حافظ و سعدی و مولانا است، در شاهنامه ۸۰۰ واژه عربی استفاده است.  فرهنگستان زبان و ادب فارسی بنا ندارد واژه‌های عربی متداول را که رنگ و آب فارسی گرفته و جزء بافت زبان فارسی شده، بیگانه تلقی کند. ولی واژه عربی جدید که بخواهد به زبان فارسی آسیب بزند، زبانمان را تهدید نمی‌کند. 

رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی در ادامه درباره فعالیت‌هایی که در حوزه شاهنامه‌شناسی انجام شده است، گفت: شاهنامه فردوسی مهم‌ترین سند قدمت و اصالت زبان فارسی است که ۵۰ هزار بیت دارد و هزار سال پیش سروده شده و اعتبار محتوا و تاریخ اسطوره‌ای ایران باستان را دارد و حماسی است و با هویت ملی ما سروکار دارد. از طرفی شاهنامه گنجینه واژگانی و الگوی زبانی و ادبی است. در دهه‌های اخیر  فعالیت‌های ارزشمندی در شاهنامه‌پژوهی کرده‌اند و فرهنگستان نیز کتابی را که شامل  ۱۴۰۰ مجموعه مقاله درباره شاهنامه و فردوسی است، منتشر کرده است. آقای علی رواقی، عضو فرهنگستان نیز تصحیح جدیدی از شاهنامه را آغاز کرده که کاری است در کنار تصحیح آقای جلال خالقی مطلق.

حداد عادل در پاسخ به پرسش ایسنا درباره این‌که تصویب معادل برای واژه‌هایی که وارد زبان فارسی می‌شوند معمولا با تاخیر انجام می‌شود، درحالی که واژه‌های قدیمی در ذهن مردم ته‌نشین شده و جایگزینی واژه مصوب سخت است، با تایید این موضوع گفت: علاج این مشکل آسان نیست چون واژه که وارد زبان می‌شود،  یک درِ معین ندارد و نمی‌توانیم به راحتی واژه‌ها را شناسایی کنیم. مانند گمرک نیست که ببینیم وارد کشور می‌شود به آن اجازه ورود بدهیم. شاید الان که داریم با هم صحبت می‌کنیم واژه‌های جدید وارد زبان ما شده باشد. الان با فشار یک دکمه، کلمه جدید به همه مردم سرایت می‌کند. شناسایی واژه‌هایی که وارد کشور می‌شود، کار آسانی نیست که بتوانیم به راحتی حل کنیم. ما به این مشکل توجه داریم اما تا حدی می‌توانیم به آن غلبه کنیم. اما کاری که برای حل این مشکل می‌توانیم انجام دهیم، این است که به گروه‌های واژه‌گزینی‌مان می‌گوییم که خودتان به واژه‌های جدید در حوزه کاری‌تان اولویت دهید.

او افزد: کار فرهنگستان این است که واژه صحیحی را پیدا کند اما ترویج آن به عهده رسانه‌هاست که واژه در بین مردم جا بیفتد. از همه رسانه‌ها می‌خواهیم به فرهنگستان و زبان فارسی کمک کنند و اگر واژه‌ای معادل فارسی دارد، در خبرها از آن استفاده کنید. 

 او درباره رسم‌الخط مصوب فرهنگستان که گاه توسط برخی از مولفان و نویسندگان نادیده گرفته می‌شود، با تأکید بر این‌که این‌طور نیست که هرکسی بخواهد سلیقه خود را در رسم‌الخط داشته باشد، بیان کرد: گاه نویسنده سلیقه خاص دارد و  لجبازی می‌کند. البته این رسم‌الخط  را جامعه برنمی‌تابد و از رسم‌الخط مصوب پیروی کنند تا آشفتگی ایجاد نشود. در حوزه دستور خط هماهنگی در قلمرو زبان فرهنگ ایرانی قابل قبول است.

غلامعلی حداد عادل در پاسخ به پرسش دیگر ایسنا درباره رویکرد کشور تاجیکستان به شاهنامه فردوسی و اقدامات مشترکی که می‌توانیم با توجه به حضور تاجیکستان به عنوان مهمان ویژه امسال در نمایشگاه کتاب تهران داشته باشیم نیز گفت:  شاهنامه به ایران فرهنگی تعلق دارد؛ اگر تاجیکستان می‌گوید شاهنامه برای ماست، درست می‌گوید و حق دارد. اگر افغانستان هم بگوید برای ماست آن‌ها هم درست می‌گویند، و اگر ما بگوییم شاهنامه برای ماست، ما هم حق می‌گوییم. همه می‌توانند شاهنامه را از آن خود بدانند زیرا تا در قلمرو وسیع ایران فرهنگی داریم زندگی می‌کنیم شاهنامه برای همه است همان‌طور که حافظ و سعدی برای همه است. این زبان فارسی است که حق می‌دهد همه آثار بزرگ فارسی را از  آن خود بدانیم. خوشحالیم که تاجیکستان مهمان ویژه نمایشگاه کتاب است.

 او همچنین در پاسخ به خبرنگار دیگری مبنی بر فقر محتوایی زبان فارسی که نمود آن را می‌توانیم در فناوری هوش مصنوعی  ببینیم، گفت: ما با یک طوفان جهانی‌سازی مواجه هستیم که لبه‌ آن فضای مجازی است و مسلما این آسیب است نه فقط برای زبان فارسی، برای بسیاری از زبان‌ها و هویت ملی کشورها. ما گروهی به اسم زبان و رایانه داریم که مسائل زبان فارسی را در فضای مجازی پیگیری می‌کند. طبیعی است حجم مطالبی که به زبان فارسی در فضای مجازی است، کمتر از زبان انگلیسی باشد. یک فعالیت که فرهنگستان از چندسال پیش تا امروز دنبال کرده برای استاندارد کردن نویسه‌ها یعنی کاراکترهای خط فارسی در فضای مجازی است که ما همین اخیرا توانستیم با همکاری سازمان ملی استاندارد پیشنهادها را در سطح سازمان جهانی استاندارد به تصویب برسانیم که خط فارسی جدای از عربی برای خودش در فضای مجازی اعتبار داشته باشد.

رئیس فرهنگستان درباره نامه‌نگاری اداری و مشکلاتی که در این زمینه هست، توضیح داد: خیلی نمی‌شود در نامه‌نگاری اداری بگیر و ببند راه انداخت. چندهزار نامه در طول روز رد و بدل می‌شود؛ از آیین‌نامه تا بخش‌نامه‌ها و مصوبات. کسانی که نامه را تهیه می‌کنند باید زبان فارسی یاد گرفته باشند لکن در برخی از موارد دخالت کردیم بخصوص در دوران همه‌گیری کرونا. نگرانی درباره نامه‌های اداری و گرفتاری تا حدی هست.

او درباره سره‌نویسی نیز گفت: وجود واژه‌های عربی در فارسی، واقعیتی انکارناپذیر است و کسانی که سعی دارند لغات عربی را از زبان فارسی کنار بگذارند در واقع دارند زبان فارسی را لاغر و ناتوان می‌کنند. وام‌واژه‌ها در همه زبان‌ها هستند و همه بر اخراج وام‌واژه‌ها و فارسی سره صحه نمی‌گذارند. آقای سمیعی گیلانی از جمله کسانی بود که  از لغات عربی که در فارسی رایج شده پرهیز نداشت. حتی در این زمینه مناقشه قلمی داشت که گفت‌وگو با سره‌گرایان منتشر شده است.

علی‌ یاری، مدیر روابط عمومی فرهنگستان نیز در این مراسم از همکاری فرهنگستان با دانشگاه‌های کشور  و ایجاد دفاتر فرهنگستان در دانشگاه‌هایی چون تربیت مدرس، دانشگاه شیراز، دانشگاه شهید بهشتی، دانشگاه باهنر کرمان، دانشگاه کرمانشاه و... خبر داد. 

حداد عادل نیز در پایان جلسه بیان کرد: به غرفه فرهنگستان در نمایشگاه کتاب سر بزنید و از زبان فارسی پاسداری کنید. رسانه‌ها سربازان خط مقدم دفاع از زبان فارسی هستند. از شما می‌خواهیم از زبان پاسداری کنید و واژه‌های مصوب را به کار ببرید.