غارت ماسه سواحل خزر

دریای خزر یا کاسپین پهنه‌ای آبی است که از جنوب به ایران، از شمال به روسیه، از غرب به روسیه و جمهوری آذربایجان و از شرق به جمهوری‌های ترکمنستان و قزاقستان محدود می‌شود. این دریا به عنوان بزرگ ترین دریاچه جهان و یا کوچک ترین دریای خودکفای کره زمین طبقه بندی شده است. از حدود 4400 کیلومتر خط ساحلی دریای خزر، 820 کیلومتر در ایران، 695 کیلومتر در روسیه، 600 کیلومتر در جمهوری آذربایجان، 650 کیلومتر در ترکمنستان و 1600 کیلومتر در قزاقستان واقع است.

طبیعت بسته خزر آن را به منزلگاه جانوران و گیاهان منحصربه‌فردی تبدیل کرده ‌است اما در عین حال موجب شده تا در مقابل آلودگی‌های کشاورزی، صنعتی و نفتی بسیار آسیب‌پذیر باشد. از منابع مهم دریای خزر ذخایر نفت و گاز موجود در زیر بستر دریا و همچنین انواع ماهیان خاویاری را می‌توان نام برد.

در چند دهه اخیر برداشت بی‌رویه ماسه از سواحل دریای خزر در مازندران به صورت غیرمجاز توسط متخلفان و اکثرا در منطقه غرب مازندارن صورت گرفته و موجب نگرانی‌هایی برای مردم، حامیان محیط زیست، کارشناسان و دانشگاهیان شده است چراکه برداشت بی رویه ماسه از سواحل موجب ایجاد خطرات زیست محیطی و بهم زدن تعادل اکوسیستم دریایی می‌شود.

اینکه چند فقره برداشت غیرقانونی ماسه از سواحل مازندران صورت گرفته فقط مواردی هستند که مشاهده و گزارش شده و برای آن تخلفات، پرونده قضایی تشکیل شده است و حال اینکه چند فقره دیگر برداشت غیرقانونی ماسه، انجام و از چشم متولیان امر پنهان مانده؛ خدا می داند.

از سوی دیگر آمارهای اعلام شده از اینکه در طی 5 یا 10 سال اخیر چند فقره برداشت ماسه به صورت قانونی یا غیرمجاز از سواحل دریای مازندران صورت گرفته فقط مربوط به اراضی ساحلی آزاد است و اما اینکه در اراضی ساحلی خصوصی سازی شده که تحت تصرف اشخاص، سازمان ها و نهادها قرار دارد چه اتفاقاتی رخ می دهد و چه میزان ماسه برداشت می شود، هیچ نظارتی صورت نگرفته و به تبع آن آماری موجود نیست.

*339 فقره برداشت غیرمجاز شن و ماسه از سواحل غرب مازندران

سید وجیه‌الله موسوی مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری مازندران منطقه نوشهر در گفت و گو با ایسنا، اظهار کرد: از سال 1387 تا 1396 یعنی در طی 10 سال اخیر 339 فقره برداشت غیرمجاز شن و ماسه به حجم 24 هزار و 498 مترمکعب از سواحل دریای شهرهای رویان، نوشهر، تنکابن، عباس آباد، چالوس و رامسر در منطقه غرب مازندران برداشت صورت گرفته است.

*15فقره برداشت قانونی و غیرقانونی در 6 سال اخیر در سواحل مرکز مازندران

ستار بابایی، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری مازندران منطقه ساری در گفت و گو با ایسنا اظهار کرد: از سال 90 تا 94 تعداد 11 فقره برداشت قانونی ماسه به مساحت 6.4 هکتار از سواحل شهرهای ساری، قائمشهر، بهنمیر انجام شد و در سال های 95 و 96 هیچ مجوزی برای برداشت قانونی ماسه صادر نشده است.

وی افزود: 4 فقره برداشت ماسه به صورت غیرمجاز در سال های 95 و 96 در شهرهای نور، فریدونکنار و بهنمیر صورت گرفته است که ادوات و دستگاه‌های جرم توقیف و برای آنها پرونده قضایی تشکیل شده است.

برداشت ماسه‌های سواحل مساوی با تخریب زیستگاه کفزیان دریا

مریم آخوندیان، دکترای تخصصی زیست شناسی دریا گرایش جانوران دریایی و عضو هیات علمی دانشکده علوم دریایی دانشگاه مازندران در گفت و گو با ایسنا، اظهار کرد: از آنجایی که در خط ساحلی ماسه‌ها زیستگاه اصلی کفزیان بستر دریا ست بزرگترین آسیبی که برداشت بی رویه ماسه از سواحل به زیست بوم دریای خزر وارد می‌کند، تخریب زیستگاه موجودات ریز کفزی است که آسیب جبران ناپذیری به اکوسیستم وارد می‌کند.

وی افزود: کفزیان به عنوان موجودات زنده در بستر دریا نقش بسیار اساسی در چرخه های زیستی دریا دارند که از جمله فواید کفزیان، دفع آلاینده ها، معدنی کردن مواد عالی، برگرداندن مواد معدنی به چرخه‌های زیستی دریا و منابع تغذیه آبزیان است.

*موجودات کفزی مهم ترین منابع غذایی ماهیان و پرندگان خزری

این استاد دانشگاه مازندران خاطرنشان کرد: موجودات کفزی یکی از مهم ترین منابع غذایی گونه های تجاری بسیار مهم ماهیان دریای خزر است و هنگامی که ماسه های ساحل دریا به عنوان بستر زیست کفزیان برداشته شود همه لاروها، بالغین و جمعیت جوان موجودات کفزی همراه ماسه جمع آوری می شود و همچنین پرنده هایی که در حاشیه سواحل دریای مازندران زندگی می کنند و بسیاری دیگر از موجودات زنده از کفزیان تغذیه می کنند و اگر این منبع غذایی آسیب ببیند قطعا در درازمدت بر کاهش جمعیت ماهیان و پرندگان تاثیرگذار است.

آخوندیان گفت: ممکن است با امواج دریا ماسه به ساحل برگردد و جایگزین ماسه های برداشته شده؛ شود اما جامعه زیستی که از بین رفته دیگر برنمی گردد البته اکوسیستم به صورت طبیعی خود را ترمیم می کند به شرطی که به آن فرصت دهیم چرا که این فرآیند زمانبر است.

*با برداشت تپه های ماسه‌ای؛ موج شکن های طبیعی سواحل از بین می‌روند

این دکترای زیست شناسی دریا اظهار کرد: با برداشت تپه های ماسه ای همه درختچه ها و گیاهانی که بر روی آن روییدند؛ جمع آوری و از بین می روند و همچنین این تپه های ماسه ای در واقع موج شکن های طبیعی در سواحل هستند که اگر از بین بروند قطعا در دوره ای که با پیشروی آب دریای خزر مواجه می شویم ساحل آسیب می بیند.

وی افزود: دریای خزر بدون در نظر گرفتن اینکه چه اتفاقی در ساحل آن صورت می گیرد به صورت متناوب دوره پیشروی و پسروی خود را سپری می کند اما زمانی که برداشت ماسه بیش از حد از سواحل انجام شود تعادل اکوسیستم دریایی را بر هم می زند.

* بزرگ ترین مشکل زیست محیطی دریای مازندران خصوصی سازی سواحل است

 این عضو هیات علمی دانشکده علوم دریایی دانشگاه مازندران یادآور شد: بزرگ ترین مشکل زیست محیطی که در سواحل دریای مازندران وجود دارد خصوصی سازی ساحل است چراکه بخش زیادی از سواحل مازندران به گونه ای به سازمان ها و ارگان ها واگذار شده که امکان هیچ نظارت و دسترسی به آن ها وجود ندارد و نمی دانیم که چه اتفاقی در آن قسمت از نواحی ساحلی صورت می گیرد و چه مقدار ماسه برداشت شده و تا چه میزان به طبیعت و اکوسیستم ساحل و دریا خسارت وارد شده است؟

آخوندیان گفت: نمی توان میزان آسیب وارده به اکوسیستم دریا ناشی از برداشت ماسه های سواحل را تخمین زد و نمی توان به راحتی بیان کرد که برداشت ماسه تا این مقدار هیچ آسیبی به زیست بوم دریا وارد نمی کند و همراه با امواج دریا ماسه های جدید جایگزین بخش برداشت شده می شوند چراکه اکوسیستم بلافاصله آسیب وارده به خود را نشان نمی دهد و در فرآیندی طولانی پیامدها و مشکلات زیست محیطی نمایان می شوند.

«محمد اکبری نسب» عضو هیات علمی علوم دریایی دانشگاه مازندران در گفت و گو با ایسنا، اظهار کرد: امروزه به طور آشکار برداشت شن و ماسه از حد بستر و حریم دریای خزر در سواحل مازندران برای مصارف صنعت ساخت و ساز به شدت در حال توسعه است که این امر معضلاتی در زمینه های مختلف زیست محیطی ایجاد می کند.

وی عنوان کرد: کاهش جوامع بنتیک و بیوماس(بخش فعال)، کاهش جمعیت گیاهان آبزی مانند جلبک ها و ماکروفیت ها، افزایش سیلاب و وقوع مخاطرات طبیعی، افزایش تراکم بار معلق رسوبات و در نتیجه مرگ آبزیان، کاهش و تنزیل کیفیت آب رودخانه و دریا و تعلیق مواد رسوبی از جمله پیامدهای برداشت بی رویه شن و ماسه از سواحل دریای خزر است.

*دخل و تصرف‌های غیرقابل اجتناب در طبیعت باید با مطالعه علمی و سیستماتیک باشد

حمید عمونیا، دکترای ژئومورفولوژی جغرافیای طبیعی و مدرس دانشگاه مازندران در گفت و گو با ایسنا، اظهار کرد: در دریای خزر به دلیل شرایط دریاچه ای جزر و مد صورت نمی گیرد بلکه دارای نوسانات نامنظم است که بیشتر تحت تاثیر شرایط اقلیمی حاکم بر حوضه های آبریز آن به ویژه رودخانه ولگا بوده و البته دخالت های انسانی مانند احداث سد نیز در کاهش تراز دریا تاثیرگذار است.

وی افزود: هر عملی که تعادل طبیعی منطقه را بر هم زند می تواند برای محیط زیست مضر باشد اما به ناچار انسان ها برای رفع برخی از نیازمندی ها مانند ساخت و سازها اقدام به تغییرات در محیط طبیعی خود می کنند که این موضوع تقریبا در برخی موارد غیر قابل جلوگیری است اما باید با مطالعه علمی و سیستماتیک به نوعی این تغییرات مدیریت شود تا کمترین آسیب به اکوسیستم برسد و در صورت تخریب در اسرع وقت ترمیم شود.

*سواحل ماسه‌ای از مناسب ترین مکان های گردشگر پذیر جهان

این مدرس دانشگاه مازندران خاطرنشان کرد: سواحل ماسه ای از مناسب ترین مکان های گردشگر پذیر جهان محسوب می شوند و باید به نوعی مدیریت شود که بهترین نوع بهره برداری از آن ها صورت پذیرد و از برداشت این ماسه ها که حاصل تعامل هیدرو دینامیک دریا و مورفو دینامیک خشکی  هستند جلوگیری شود.

عمونیا گفت: از لحاظ زیست محیطی وابستگی برخی از موجودات دریا و خشکی به این ماسه ها غیر قابل انکار است. رشد برخی از گونه های گیاهی بر روی تپه های ماسه ای که در فاصله کمی دورتر از خط ساحلی تحت تاثیر عمل باد و وجود موانع گیاهی انباشته شدند می تواند فواید بسیاری داشته باشد که از جمله رشد برخی گونه های گیاهی مانند سالیکورنیا که در تثبیت این تپه های ماسه ای بسیار مهم هستند و در نهایت این تپه ها مانع از پیشروی سطح آب دریا به خشکی می شوند.

*تپه های ماسه ای کنار سواحل دریا مکان مناسبی برای زندگی مارها و موش ها

وی اظهار کرد: تپه های ماسه ای کنار سواحل دریا مکان مناسبی برای زندگی برخی از جانوران مانند مارها و موش ها است که در صورت تخریب؛ این موجودات از چرخه زنجیره غذایی در منطقه ساحلی حذف می شوند و البته این موجودات منبع تامین غذا برای برخی از پرندگان هستند.

این دکترای ژئومورفولوژی جغرافیای طبیعی با بیان اینکه در صورت برداشت بی رویه از ماسه های سواحل در زمان پیشروی سطح دریاها؛ قدر نفوذ آب دریا افزایش می یابد چرا که مانع طبیعی در برابر آن وجود ندارد، افزود: ویژگی تپه های ماسه ای این است که به صورت نواری کم ارتفاع معمولا در فاصله بسیار کمی از خط ساحلی به شکل پشته هایی ظاهر می شوند و اولین لندفرم که برم نامیده می شود را شکل می دهند و این برم ها اولین مانع برای پیشروی آب دریا به داخل نواحی ساحلی هستند. پس از برم ها معمولا پیش تپه های ماسه ای با توجه به زاویه وزش باد به اشکال گوناگون و با توجه به شرایط پوشش گیاهی شکل می گیرند که در سواحل دریای خزر بیشتر تپه های موجود را به صورت نواری موازی خط ساحلی مشاهده می کنیم.

عمونیا عنوان کرد: در صورت تثبیت این تپه های ماسه ای توسط پوشش گیاهی؛ خود این تپه ها یک سد ساحلی برای نفوذ آب در شرایط طوفانی هستند. اهمیت این تپه های ماسه ای به گونه ای است که پس از این تپه یک شیب توپوگرافیک معکوس وجود دارد که نشان می دهد در صورت نبود این تپه امکان نفوذ به مناطق ساحلی بسیار بیشتر است.

* تپه های ماسه ای سواحل تعادل مرز آب شور و شیرین را حفظ می کنند

این مدرس دانشگاه مازندران گفت: تپه های ماسه ای در حفظ تعادل مرز آب شور و شیرین بسیار حائز اهمیت است و در صورت مشاهده های میدانی می توان دید که پوشش گیاهی مانند توسگاها و نی زارها به دلیل وجود سطوح آب شیرین بر روی این تپه ها با فاصله بسیار اندک رشد کردند و در صورت نبود این تپه ها و یا برهم خوردن تعادل آن ها بسیاری از این پوشش های گیاهی از بین می رفت که این پوشش گیاهی رشد یافته نیز دارای اهمیت های زیست محیطی بسیاری هستند.

وی افزود: اگر در مصب رودخانه ها که معمولا مهم ترین منابع تامین رسوب برای مناطق ساحلی هستند برداشت بی رویه ماسه صورت گیرد می تواند در رشد و تکثیر بسیاری از ماهیان تاثیرگذار باشد چراکه رودخانه ها و رسوباتی که به همراه دارند سیستمی را فراهم کردند که مناسب ترین مکان برای تخم ریزی و رشد ماهیان است و در صورت برهم خوردن تعادل منطقه می تواند در کاهش تعداد ماهیان موثر باشد.

*برداشت ماسه به کاربری گردشگری سواحل دریای خزر آسیب می رساند

این دکترای ژئومورفولوژی جغرافیای طبیعی خاطرنشان کرد: برداشت ماسه از سواحل می تواند به کاربری گردشگری سواحل دریای خزر آسیب برساند زیرا مهم ترین موضوعی که قسمت های جنوبی ساحل دریای خزر را برای گردشگران جذاب کرده وجود همین سواحل ماسه ای است که خواص درمانی نیز دارد.

عمونیا گفت: بیلان رسوبی دریای خزر بیشتر به تامین رسوبات از رودخانه ها بر می گردد. اگر میزان برداشت از ورودی رسوبات که رودخانه ها به داخل دریا حمل می کنند بیشتر باشد این بیلان منفی می شود و به مرور سواحل ماسه های خود را از دست می دهند.

*برداشت ماسه از سواحل دریا؛ فرسایش رودخانه‌ای را تشدید می کند

وی افزود: از آنجا که رسوبات از خشکی به درون دریا حمل می شوند بنابراین خود دریا منبع تامین رسوبات نیست بلکه در کناره های خط ساحلی با توجه به جریانات غرب به شرق که در سواحل جنوبی دریای خزر حاکم است جابه جایی هایی صورت می گیرد و اگر در یک منطقه بر اثر برداشت ماسه؛ منطقه کم باری از لحاظ رسوبی باشد مکانیزم خط ساحلی سعی می کند با سیستم خود تعادلی با حمل رسوبات از قسمت های غربی؛ منطقه کم رسوب را پر کند اما در نهایت رسوبات برداشت شده باید از طریق روخانه که خود رسوبات را از مناطق بالاتر حمل می کند تامین کند.

این مدرس دانشگاه مازندران تصریح کرد: از آنجا که با برداشت رسوبات در منطقه ساحلی کم رسوب در مصب ها شکل می گیرد که رودخانه را وادار می کند برای حفظ تعادل به مرور رسوبات را از مناطق بالاتر که نواحی فرسایش پذیر هستند تامین کند تا رسوبات از دست رفته جایگزین شود به همین دلیل برداشت ماسه ها به خصوص در مصب ها؛ فرسایش رودخانه ای را تشدید می کند.