وزارت نفت سراغ جذاب سازی شرایط برای حضور بخش خصوصی در فروش نفت می‌رود؟

یکی از مهم‌ترین نکات جلسه رهبر معظم انقلاب با اعضای هیئت دولت در تاریخ 7 شهریورماه که از دید اکثر رسانه‌ها پنهان ماند، پیشنهاد معظم له به دولت برای جذاب سازی شرایط برای حضور بخص خصوصی در فروش نفت بود. رهبر انقلاب در این جلسه فرمودند: «ما به قولی چهارصد هزار میلیارد تومان، به قولی ششصد هزار میلیارد تومان، پروژه‌ نیمه‌تمام داریم؛ خب جاذبه درست کنید برای بخش خصوصی که این نقدینگی به این طرف هدایت بشود؛ میشود این کارها را کرد؛ امتیاز بدهید، جاذبه درست کنید. ما برای فروش نفتمان یک مواردی اتّفاق افتاده که برای اینکه بتوانیم کار را پیش ببریم یک مسامحه‌ای در قیمت کرده‌ایم، مثلاً فرض کنید که یک تخفیفی به یکی دادیم؛ خب این کار را در داخل انجام بدهیم؛ بخش خصوصی را وادار کنیم، کارهای مهمّی می‌شود انجام داد».

همانطور که رهبر معظم انقلاب صراحتا اشاره کرده‌اند، جذاب سازی شرایط برای حضور بخص خصوصی در فروش نفت بخصوص در دوران تحریم ضرورت خاصی دارد و هیچ ایرادی ندارد در این زمینه، دولت جذابیت‌های این کار برای بخش خصوصی را افزایش دهد و این بخش انگیزه بیشتری برای فعالیت در زمینه فروش نفت ایران بخصوص در دوران تحریم داشته باشد. جذاب سازی شرایط فروش نفت ایران با ابزارهای مختلف از جمله تخفیف، دقیقا همان کاری است که وزارت نفت در برخی دوره های زمانی بخصوص در دوران تحریم برای فروش نفت به مشتریان خارجی انجام داده و می دهد ولی این وزارتخانه به هیچ وجه حاضر نیست در تعامل با بخش خصوصی داخلی و در شرایط شفاف بورس، از این ابزار استفاده کند و همین امر مانع بزرگی برای عرضه نفت در بورس به عنوان یکی از راهکارهای اصلی بی اثر کردن تحریم‌های نفتی آمریکاست. در واقع، یکی از دلایل اصلی عدم موفقیت عرضه نفت در بورس در سال های 90 و 93 همین موضوع یعنی «بالا بودن قیمت پایه و عدم انعطاف پذیری در خصوص تغییر آن» بود. قبل از اینکه سراغ تبیین این موضوع برویم، مناسب است نگاهی به دیدگاه های مسئولان وزارت نفت درباره ضرورت استفاده از ابزار تخفیف برای فروش نفت بخصوص در دوران تحریم بیاندازیم:

تخفیف در قیمت نفت، راهکار مهم وزارت نفت برای فروش بخصوص در دوران تحریم

هرچند معمولا مدیران ارشد وزارت نفت مدعی هستند در هیچ شرایط حتی دوره تحریم به مشتریان نفت ایران، هیچ تخفیفی نمی دهند اما این ادعا واقعیت ندارد و بعضا همین مدیران هم به این موضوع اذعان کرده اند که این امر، یکی از روش های فروش نفت ایران به مشتریان خارجی بخصوص در دوره تحریم بوده است. به عنوان مثال، محمدعلی خطیبی، مدیر اسبق امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران در گفت‌وگو با فارس با بیان اینکه در زمان تحریم‌ها به مشتریان در قالب هزینه‌ی حمل و بیمه تخفیف هایی داده می‌شد، گفت: «ما در آن زمان تخفیفی که می‌دادیم این گونه بود که نفت مورد تقاضایشان را با کشتی خودمان می‌بردیم و یا با بیمه خودمان نفت را بیمه می‌کردیم و ریسک حمل را خودمان می‌پذیرفتیم».

همچنین سید محسن قمصری، مدیر سابق امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران در هم اندیشی «بررسی ابعاد عرضه نفت در بورس» درباره نحوه فروش نفت در سال‌های ابتدایی دولت یازدهم و تا قبل از اجرایی شدن برجام گفت: «متاسفانه دستگاه‌های نظارتی اصلاً متوجه نیستند که اگر ما این ده سنت را ندهیم، کل محموله از دست می‌رود. یعنی ما محموله را به جای 70 دلار مثلاً 69 دلار و 90 سنت بفروشیم بهتر است یا اصلاً نفروشیم و روی دست ما بماند؟ پس از دعوت آقای زنگنه از من، به ایشان گفتم به یک شرط می‌آیم و آن شرط هم این است که چتر نظارتی پنج سازمانی که روی نفت خیمه زده اند را از سر من بردارید و انصافاً ایشان این کار را انجام داد. یک هیات پنج نفره با مجوز شورای عالی امنیت ملی و با احکام مستقیم رئیس جمهور تشکیل شد تا توانستیم در آن دوره کار کنیم».

موضوع وقتی جالب تر می شود که بدانید قیمت رسمی نفت کشورمان (OSP) بر اساس این فرمول تعیین می‌گردد: مقدار Ave، میانگین قیمت نفت خام در فوب دبی و فوب عمان است و مقدار نیز یک عدد متغیر است که بر اساس چانه زنی طرفین معامله و توسط امور بین الملل شرکت ملی نفت ایران تعیین می‌شود. در نتیجه، این شرکت به عنوان فروشنده انحصاری نفت کشورمان ابزار مناسبی برای ارائه‌ تخفیف به مشتریان حتی در قالب فرمول قیمت‌گذاری دارد و در شرایط مختلف بخصوص شرایط تحریم، به راحتی می تواند از این ابزار برای ارائه تخفیف و جذب مشتریان استفاده کند.  

در ماه های اخیر و با نزدیک شدن تحریم های نفتی آمریکا نیز بار دیگر زمزمه های تخفیف وزارت نفت به مشتریان خارجی نفت ایران در رسانه های مختلف بخصوص رسانه های خارجی شنیده می شود. با توجه به همین موضوع، هدایت الله خادمی، عضو کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی در گفت‌وگو با فارس با انتقاد از بی‌برنامگی وزارت نفت برای مقابه با تحریم‌های نفتی گفت: «وقتی مسئولان وزارت نفت در شرایط تحریم طرحی برای فروش نفت و حفظ میزان صادرات نفت ندارند، صحبت از ارائه تخفیف می‌کنند؛ که ارائه تخفیف عملا منجر به بهم زدن بازار می‌شود و جز ضرر و زیان چیزی عاید کشور نخواهد شد».

چند روز بعد، روابط عمومی وزارت نفت در واکنش به این اظهارات خادمی، نه تنها از ارائه تخفیف به مشتریان در دوره تحریم دفاع کرد بلکه صراحتا اعلام کرد که این موضوع، یکی از ابزارهای فروش نفت در دوره های زمانی مختلف است. در بخشی از این توضیحات آمده بود: «اولاً با این ادعا بر مخاطب پوشیده می‌ماند که آیا ایشان سرانجام در جست‌وجوی راهی برای برون رفت از شرایط کنونی تحریم‌ها تا حل و فصل دوباره آن در مجامع بین‌المللی هست یا نیست؟ مضافاً باید به ایشان یادآوری کرد که استفاده از پکیج‌های ابزاری فروش از جمله ارائه تخفیف به مشتریان، به شرایط فصلی بازار و ... بر می‌گردد و امری اساساً متداول است. آقای خادمی آیا نمی‌دانند که فروش نفت و فرآورده‌های نفتی نیز همچون سایر کالاها به پیروی از قانون بازار، نیازمند طراحی و ارائه بسته‌های مورد پسند فروشنده و خریدار است؟ در این خصوص اگر مختصر اطلاعی از اهالی فن کسب می‌کردند، این گونه با طرح ادعاهای عجیب مدعی «به هم خوردن بازار» نمی‌شدند».

همزمان یکی از مدیران وزارت نفت در مصاحبه با روزنامه اعتماد، اعمال تخفیف برای جذب مشتریان جدید را یکی از راهکارهای فروش نفت معرفی کرد و گفت: «این گزینه همیشه در بین گزینه‌های فروش نفت وجود دارد اما نمی‌توان از آن به عنوان تنها راهکار وزارت نفت برای دوران تحریم یاد کرد. اعمال تخفیف در بازار نفت روالی مرسوم برای جذب مشتری است که تنها خاص ایران نیست و سایر تولید‌کنندگان نیز از آن تبعیت می‌کنند حال آنکه این تصمیم را با دید مذمت بنگریم، صحیح نیست».

به علاوه، یک منبع آگاه در وزارت نفت هم با تایید تخفیف ایران در فروش نفت به مشتریان آسیایی در مصاحبه با خبرگزاری دولتی ایرنا گفت: «این اقدام براساس عرف بازار و مطابق با تخفیف ارایه شده توسط سایر صادرکنندگان است. دادن تخفیف به مشتریان، جزیی از ذات بازارهای جهانی به شمار می رود که توسط همه صادرکنندگان نفت انجام می شود.

بر این اساس، با توجه به وضعیت عرضه و تقاضا، فعالیت رقبا و امثال آن صادرکنندگان نفت برای اعطای تخفیف به خریداران تصمیم گیری می کنند. دادن تخفیف به مشتریان، اغلب برای تک محموله ها انجام می شود و فروش نفت به صورت بلند مدت، طبق قراردادها در حال انجام است».

همچنین سید محسن قمصری، مدیر سابق امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران در بخش دیگری از هم اندیشی «بررسی ابعاد عرضه نفت در بورس» در تاریخ 16 مردادماه امسال درباره این موضوع گفت: «در حال حاضر، در دنیایی که سه میلیون بشکه نفت مازاد عرضه وجود دارد، رقابت هست. عربستان با آن گردن کلفتی الآن دارد امتیازاتی می‌دهد که نفت خود را بفروشد. عراق در حال افزایش تولید است لذا درصدد آن است با شرایط مختلفی که ایجاد می‌کند جای ما را بگیرد. حالا ما اگر در یک محموله دو سنت، پنج سنت یا ده سنت تخفیف در نظر بگیریم، ده‌ها پاسخ باید بدهیم».

جریان رسانه ای حامی دولت هم از این اقدام وزارت نفت حمایت می کند. به عنوان مثال، یکی از خبرنگاران حامی دولت در قالب یادداشتی در روزنامه اعتماد در تاریخ 27 مردادماه نوشت: «حتما تدابیر اتخاذ شده برای فروش نفت ایران در دوره تحریم‌ها گفتنی نیست. از ارائه تسهیلات به خریداران نفت گرفته تا برخی تخفیفات. پیشنهاد می‌کنم در این مقطع حساس، همه بخش‌های کشور پشت وزارت نفت و امور بین الملل شرکت ملی نفت بایستند تا آنها ابزار مختلفی برای باز کردن راه‌های صادراتی نفت خام داشته باشند.».

ارائه‌ تخفیف به بخش خصوصی در سازوکار بورس منجر به حراج نفت می‌شود؟

با این وجود، همین افراد به شدت با هرگونه ارائه‌ تخفیف به مشتریان نفت کشور در سازوکار بورس مخالفت می کنند و آن را به مثابه حراج نفت کشور می‌دانند که زمینه‌ ساز فساد و رانت است. در این راستا، سید محسن قمصری، مدیر سابق امور بین‌الملل شرکت ملی نفت در هم‌اندیشی 16 مردادماه امسال گفت: «در سازوکار بورس نفت، وزارت نفت مجبور می‌شود برای شکل‌گیری رقابت، قیمت را به حداقل ممکن برساند تا خریدارانی محدود با یکدیگر رقابت کنند و محموله‌های عرضه شده در بورس فروخته شود در نتیجه، بورس ما به حراج تنزل پیدا می‌کند».

هم چنین روزنامه‌ اعتماد در قالب یادداشتی در تاریخ 11 تیرماه نوشت: «زمانی که قرار بود نفت خام (به قصد صادرات) در بورس انرژی عرضه شود. می‌دانید متقاضیان خرید نفت خام چه درخواست‌هایی داشتند؟ اولا با این توجیه که تحریم، هزینه فروش نفت ایران را بالا برده است، تخفیف‌های بسیار بالایی در قیمت نفت (به نسبت قیمت بازارهای جهانی) طلب می‌کردند. بعد هم می‌خواستند در یک دوره پرداخت نامتعارف پول نفت خریداری شده را برگردانند. تاریخ ایران نشان داده است که مردم جلوی فشار دشمن خارجی خواهند ایستاد اما مردم دیگر تحمل فساد و رانت را ندارند».

براساس همین تفکر، امور بین الملل شرکت ملی نفت ایران در عرضه‌های نفت خام در بورس در سال‌های 90 و 93، حاضر نشد قیمت را از مقدار پایه اولیه کمتر کند و عملا موجب شد این عرضه ها ناکام بماند. در واقع، در حالی که شرط لازم برای معامله شدن نفت در بورس این است که شرکت ملی نفت ایران به سازوکارهای بورس پایبند باشد و حاضر شود نفت تولیدی خود را به قیمتی که در بورس پیشنهاد می‌شود و خروجی مکانیسم بازار رقابتی بورس است، بفروشد، این شرکت حاضر نیست به این سازوکارها تن بدهد.

عرضه نفت در بورس، راهکاری برای حداکثرسازی تخفیف یا حداقل کردن آن؟

افت قیمت فروش نفت ایران در شرایط تحریم، طبیعی است زیرا با اعمال تحریم‌های نفتی، باید هزینه‌ ریسک دور زدن تحریم‌ها نیز در قیمت نفت فروخته شده به خریداران در نظر گرفته شود. اما عرضه نفت در بورس، راهکاری برای حداقل کردن تخفیف در دوران تحریم است و نه حداکثرسازی آن. در واقع، فروش و تعیین قیمت نفت در بورس باعث می‌شود هزینه فروش نفت ایران علی‌رغم اجرایی شدن تحریم‌های آمریکا در این زمینه واقعی شود و هزینه اضافی به کشور تحمیل نگردد زیرا وقتی نفت ایران به‌واسطه‌ای فروخته شود باید با بالاترین قیمت فروخته شود ولی وقتی در شرایط تحریم این کار در بستر غیر بورسی (مذاکره مستقیم) صورت می‌گیرد، ممکن است نهایتاً این امر محقق نگردد. اما در صورت فروش نفت در بورس به دلیل اینکه این کار در فضای رقابتی و شفاف صورت می‌گیرد، بیشینه قیمت ممکن محقق می‌شود. در واقع، در صورت عرضه نفت در بورس، هر خریداری که بالاترین قیمت را پیشنهاد دهد می‌تواند نفت را خریداری کند و این بدان معناست که با ایجاد رقابت میان خریداران اثر منفی ناشی از تحریم‌ها حتی‌الامکان خنثی می‌گردد و قیمت تا جایی که ممکن و به‌صرفه باشد، بالامی رود.

ریشه رفتار متناقض وزارت نفت

با توجه به آنچه گفته شد، رفتار مسئولین وزارت نفت در موضوع ارائه‌ تخفیف به مشتریان، به شدت متناقض و سوال برانگیز است زیرا از طرفی از ارائه تخفیف به مشتریان در سازوکارهای غیرشفاف یعنی مذاکرات مستقیم مشتریان با امور بین الملل شرکت ملی نفت ایران به شدت دفاع می کنند و از طرف دیگر، ارائه‌ تخفیف به بخش خصوصی در سازوکار شفاف و رقابتی بورس را به حراج کردن نفت کشور تشبیه می کنند؟ حال شاید این سوال مطرح شود که ریشه این رفتار شگفت آور وزارت نفت چیست؟ پاسخ بسیار ساده است، امور بین الملل شرکت ملی نفت ایران به عنوان فروشنده انحصاری نفت ایران هیچ علاقه ای به حضور بخش خصوصی در این زمینه ندارد و همین تمایل این شرکت به تداوم فروش نفت ایران به صورت انحصاری موجب شده است که وزارت نفت رفتار متناقضی درباره ارائه تخفیف به مشتریان بخصوص در دوران تحریم داشته باشد و عملا مانع از عرضه نفت در بورس و استفاده از توان بخش خصوصی در فروش نفت شود. بر همین اساس، وزارت نفت برای جذاب سازی شرایط فروش نفت ایران بخصوص در دوران تحریم از ابزارهای مختلف از جمله تخفیف استفاده می‌کند ولی به شدت مخالف استفاده از این ابزار برای فروش نفت به بخش خصوصی حتی در دوران تحریم است. حال باید دید با توجه به بیانات مقام معظم رهبری درباره این موضوع، رفتار وزارت نفت در آینده نزدیک اصلاح می شود یا همچنان شاهد قربانی شدن منافع ملی خواهیم بود؟