فرصت و تهدید تراریخته‌ها

روزنامه قانون نوشت: «اسمش محصولات تراریخته است. شاید کسانی که اولین بار این اسم را بشنوند، یاد موجودات تخیلی یا فضایی بیفتند اما در واقع شاید این محصولات مانند اسم‌شان ترسناک نباشند. درست است که سال‌ها مافیایی برای جلوگیری از واردات این محصولات به کشور شکل گرفته و مردم را ترسانده اما آن قدرها هم ترس ندارد. یعنی هنوز معلوم نیست که ترس دارد یا نه؛ چون باید تاثیرات آن روی یک نسل آزمایش شود و بعد نتیجه را اعلام کنند. محصولات تراریخته از جهش‌های ژنی ایجاد می شوند و همین باعث شده تا موافقان و مخالفان بسیاری داشته باشد. هنوز شواهدی در دست نیست که خوردن این محصولات به سلامت انسان لطمه می‌زند. این بزرگ ترین استدلال موافقان است اما مخالفان این استدلال را کافی نمی‌دانند. آنها می‌گویند با توجه به این که تقریبا حدود ۲۰ سال است این محصولات در سطح تجاری کاشته شده‌اند، تحقیقات آن قدر طولانی نبوده که از سلامت و تاثیر این محصولات در دراز مدت بر سلامت انسان روشن نیست. فائو «سازمان خواروبار و کشاورزی ملل متحد» سعی می‌کند نه طرف مخالفان را بگیرد نه طرف موافقان. این سازمان با این که قبول دارد این محصولات باعث افزایش تولید، تنوع و کیفیت محصولات غذایی و کاهش هزینه تولید و تخریب محیط زیست می‌شود اما در همان حال به گزینه‌هایی مثل کشاورزی بوم‌شناختی و هوشمند اقلیم‌محور هم به عنوان گزینه‌هایی که باید مورد توجه قرار بگیرند، اشاره می‌کند. واردات محصولات تراریخته در ایران معلوم نیست که از دوره ریاست‌جمهوری احمدی نژاد وارد ایران شد یا نه. به گفته محمدرضا اسکندری، وزیر سابق کشاورزی این محصولات از ۲۰ سال پیش به ایران وارد می‌شدند.

از ۲۰ سال پیش تراریخته ها را وارد می‌کردیم

ماجرای تراریخته‌ها در ایران وقتی اوج گرفت که موضوع واردات برنج های تراریخته و کشت آن‌ها در شمال کشور رسانه ای شد؛ برنج هایی که بدون برچسب تراریخته به بازار عرضه شدند و مورد مصرف مردم قرار گرفتند. هنوز کسی نمی داند چند درصد برنج مصرفی مردم تراریخته است و آیا این که این تراریخته ها درواقع برای سلامت مردم مضر هستند یا نه.

زهرا حاجت پور، دبیر اجرایی مرکز اطلاعات بیوتکنولوژی ایران در گفت و گو با «قانون» درباره ترس مردم از مصرف محصولات تراریخته می‌گوید: «من از پشت پرده واردات تراریخته ها هیچ اطلاعی ندارم ولی آن چه به وضوح مشخص بوده، این است که واردات از دو دهه پیش در ایران ادامه داشته و هر گاه صحبت از تولید داخل شده، هراس افکنی اوج گرفته است.»

اما هراس‌افکنی میان مردم برای تراریخته ها از وقتی شروع شد که صحبت از تولید محصولات تراریخته ایرانی به میان آمد. تا آن وقت محصولات تراریخته تنها از خارج از ایران وارد می شد و همان بود که مردم تمام دنیا از آن استفاده می‌کردند. دبیر اجرایی مرکز مطالعات بیولوژیک ایران نیز به این موضوع اشاره می کند و می‌گوید:« یک بار در سال ۸۴ که با توقف تولید برنج تراریخته جنجال‌ها متوقف شد و در سال ۹۴ با خبر پیگیری صدور مجوز تولید، جنجال‌ها دوباره اوج گرفت.»

او درباره این که آیا جهش های ژنی در این محصولات باعث ضرر رساندن به انسان و محیط زیست می شوند یا نه، می‌گوید: «در محصولات تراریخته انتقال ژن با هدف ایجاد صفات برتر و بهبود مقاومت گیاه نسبت به انواع تنش های محیطی صورت می‌گیرد. تولید گیاهانی که به تنش ها مقاوم هستند به کمک مهندسی ژنتیک، باعث افزایش بهره‌وری در تولید محصولات کشاورزی شده است. این انتقال ژن به روش مهندسی ژنتیک، یکی از روش‌های اصلاح نباتات است که از دقت زیادی برخوردار است. ایجاد جهش ژنتیکی برای تولید محصولات کشاورزی روش دیگری است که کاملا با تراریختگی متفاوت است و محصول حاصل از آن هم تراریخته نیست.»

دغدغه بسیاری از ایرانی ها این است که مردم کشورهای دیگر دنیا هم از این محصولات استفاده می کنند یا این که برای آنها ممنوع شده است. حاجت‌پور درباره این موضوع نیز می‌گوید: «هیچ کشور اروپایی مصرف محصولات تراریخته را ممنوع نکرده است و این محصولات در همه کشورهای عضو اتحادیه اروپا وارد و مصرف می شوند. چهار کشور اروپایی تولید کننده محصولات تراریخته هستند. به علاوه سالانه مقدار زیادی از این محصولات از کشورهای بزرگ تولید کننده، به اروپا وارد و مصرف می شود؛ مثلا سالانه به طور میانگین ۳۳ میلیون سویای تراریخته به اروپا وارد شده و مصرف می‌شود. هیچ مرجع رسمی و معتبری تا کنون مضر بودن محصولات تراریخته موجود در بازار را تایید نکرده است. سازمان ایمنی غذایی اتحادیه اروپا (EFSA) تا کنون مجوز مصرف بیش از ۷۰ محصول تراریخته را صادر کرده است.»

تراریخته‌ها به محیط زیست کمک می کنند

محققان زیادی که در زمینه ایمنی زیستی در کشورهای مختلف دنیا در حال تحقیقات هستند، اعتقاد دارند که تبعات استفاده از محصولات تراریخته شاید چند نسل بعد روی انسان ها معلوم شود؛ چون به هر حال جهش ژنی در طبیعت اتفاق می افتد. حاجت پور از نتایح بلندمدت مراجع معتبر بین المللی بر این محصولات اشاره می‌کند و می‌گوید: «نتایج مطالعات بلندمدت مراجع معتبر بین‌المللی حاکی از سلامت این محصولات است. این ادعای به اصطلاح مخالفان مبنی بر این که زیان‌های احتمالی این محصولات در آینده مشخص می‌شود، نشانه این حقیقت است که تاکنون باوجود مطالعات فراوان و گسترده، هیچ زیانی به اثبات نرسیده و این محصولات سالم هستند.»

از دغدغه‌های دیگر تولید، استفاده و مصرف تراریخته‌ها، محیط زیست است اما در این مورد تراریخته ها نه تنها مضر نیستند که به سود محیط زیست هم عمل می‌کنند. این موضوعی است که زهرا حاجت پور هم به آن اشاره می‌کند و می‌گوید: «این‌ طور نیست که فعالان محیط زیست با تولید تراریخته‌ها مخالف باشند. کشت محصولات تراریخته به عنوان یکی از سودمند‌ترین و سالم ترین روش ها بین متخصصان محیط زیست شناخته شده است. محصولات تراریخته، دستاورهای سریع‌ترین فناوری پذیرفته شده توسط بشر هستند و استفاده از آنها به تامین امنیت غذایی و مدیریت تغییرات اقلیمی با رویکرد توسعه پایدار کمک بزرگی کرده است. کشت گیاهان تراریخته توسط بیش از ۱۸ میلیون کشاورز در سطح ۱۸۵میلیون هکتار در ۲۶کشور از پنج قاره جهان و صدور مجوز کشت و مصرف آن‌ها در اتحادیه اروپا و مصرف آن در ۲۰۰ کشور جهان بدون مشاهده کوچک‌ترین عوارض نیز نشان‌دهنده ایمنی و سلامت این فناوری است.»

یکی دیگر از فواید تراریخته‌ها این است که از تغییر کاربری اراضی کشاورزی برای کشت محصولات جلوگیری می کند. این پژوهشگر تراریخته ادامه می‌دهد: «کشت محصولات تراریخته در مدت ۲۰ سال منجر به صرفه‌جویی در زیر کشت بردن ۱۷۴ میلیون هکتار از زمین های کشاورزی شده است و از تغییر کاربری اراضی جلوگیری کرده است. در همین مدت مصرف آفت‌کش‌ها به مقدار ۶۲۰ میلیون کیلوگرم کاهش یافته است. کاهش انتشار گاز دی‌اکسید کربن به مقدار ۲۶.۷ میلیارد کیلوگرم، معادل خروج ۱۲ میلیون خودرو از جاده‌ها به مدت یک سال، تنها در یک سال به کمک کشت تراریخته‌ها رخ داده است. بنابر این استراتژی استفاده از محصولات تراریخته از طریق تمرکز بر افزایش تولید بدون افزایش سطح زمین های کشاورزی و با استفاده از ۱.۵ میلیارد هکتار زمین کشاورزی موجود و در نتیجه حفاظت از جنگل‌ها، نقش بی بدیلی در حفاظت از تنوع زیستی و تحقق اهداف توسعه پایدار داشته اند.»

زهرا جاجت‌پور در ادامه صحبت هایش از روی آوردن ناگزیر انسان به محصولات تراریخته خبر می دهد و می‌گوید: «استفاده از فناوری مهندسی ژنتیک مدرن و محصولات تراریخته به عنوان دستاورد آن، در عصر حاضر ضروری است اما فناوری ها به تنهایی معجزه نمی کنند. استفاده از فناوری تراریخته هم در کنار عملیات کشاورزی مناسب ازجمله تناوب زراعی و مدیریت کشت و به کارگیری سایر ظرفیت‌های کشاورزی، بهترین نتیجه را خواهد داشت.»

نمونه‌برداری از گیاهان تراریخته در برنج ایرانی مبهم است

کپی‌برداری ایران در تولید محصولات تراریخته از سال‌ها پیش آغاز شده و این در حالی است که هنوز نتایج آن به ثمر نرسیده اما ما می شنویم که برنج تراریخته وارد بازار شده است. دکتر علی بیات، دکترای بیولوژیک، کسی که با تولید محصولات تراریخته در ایران مخالف است، درباره تولید این محصولات می‌گوید:«محصولات تراریخته مانند چاقو هستند باید بدانیم از آنها چطور استفاده می کنیم؛ هم می‌توانند موثر و هم مفید باشند. ما در محصولات تراریخته دو صفت را مورد توجه قرار می‌دهیم که هم اکنون به فاز تجاری رسیده و مردم می توانند از آن استفاده کنند.»

او درباره دغدغه های محیط زیستی استفاده از این محصولات می‌گوید: «محصولات تراریخته از طرفی برای محیط زیست موثر هستند، چون با خشکسالی مبارزه می کنند، گیاهان تراریخته می توانند در خاک شور یا سرمای بسیار زیاد هوا هم رشد کنند و به عمل بیایند. این عملیات در رشته مهندسی ژنتیک اتفاق می افتد و ذات محصولات را عوض می کند؛ مثلا ما می توانیم چمنی را تولید کنیم که نیاز به آب کمتری داشته باشد. این ها همه در فعالیت های مربوط به محصولات تراریخته قابل انجام است.»

ما به عنوان کشورهای جهان سوم در حال کپی‌برداری از فعالیت هایی هستیم که روی گیاهان تراریخته در کل دنیا در حال انجام است. در حال حاضر در دنیا چهار محصول به صورت تراریخته در حال تولید شامل سویا، ذرت، پنبه و کلزاست. از سوی دیگر ۵۰ درصد محصولات تراریخته را سویا تشکیل می دهد. البته ما هنوز نمی دانیم چند درصد سویایی که در کشور در حال تولید است، به‌ طور تراریخته در حال کشت شدن است اما می‌گویند ۵۰ درصد سویایی که در جهان تولید می‌شود تراریخته است. حال می‌خواهیم برنج تراریخته را هم در سبد مردم بگذاریم.

دکتر بیات درباره این که آیا تولید برنج تراریخته محقق می‌شود یا نه یا این که قبلا تولید شده، می‌گوید: «اگر ما در ایران برای اولین بار می خواهیم برنج تراریخته را به سبد غذایی مردم اضافه کنیم، یعنی این که بیاییم علاوه بر این چهار محصول یک محصول دیگر تراریخته را وارد سفره مردم کنیم. این در حالی است که ما علاوه بر کلزا و پنبه، سویا و ذرت، برنج را که قوت غالب مردم است، به طور تراریخته به سبد غذایی شان وارد می کنیم.»

او درباره تغییرات ژنتیکی این محصولات ادامه می دهد: «از آنجا که در گیاهان تراریخته دو صفت به عنوان ژن به آنها وارد می شود، پایه این ژن ها باکتری هستند. در صفت اول گیاهی تولید کردند که به علف کش مقاومت دارد. در یک مزرعه سویا یا ذرت ما محصولات‌مان را می‌کاریم. گیاهان تراریخته این توانایی را دارند که در مقابل سم هایی که برای از بین بردن علف‌ها به مزرعه پاشیده می شوند، مقاومت کنند و تنها علف‌ها از بین ببرند اما مشکل آنجاست که سم از طریق ریشه گیاه جذب آن می شود و کسی که آن گیاه را مصرف می کند، وارد بدنش می شود. این سم می تواند برای انسان سرطان زا باشد.»

در تمام دنیا محصولات تراریخته با برچسب اداره بهداشت در فروشگاه ها عرضه می شوند اما در ایران این طور نیست. شاید این محصولات از نظر قیمت هم پایین تر باشند، چون هنوز نتیجه جهش‌های ژنی که روی آنها انجام شده بر سلامت انسان معلوم نیست. بارها وزیر بهداشت درباره سلامت این محصولات صحبت کرده اما ای کاش در ایران هم این اتفاق بیفتد و محصولات تراریخته با برچسب در بازار ارائه شوند.»