درس‌های فوکوشیما برای ارتقاء ایمنی نیروگاه‌های هسته‌ای

در پی زلزلهٔ ۹ ریشتری و سونامی در ۱۱ مارس ۲۰۱۱، و در اثر از کار افتادن ماشین‌آلات نیروگاه هسته‌ای شماره ۱ فوکوشیما متعلق به شرکت نیروی برق توکیو، نشت مواد رادیواکتیو به وقوع پیوست. متخصصان این حادثه را بعد از حادثه چرنوبیل بزرگ‌ترین فاجعهٔ اتمی می‌دانند و از نظر پیچیدگی آن را در مقام نخست فجایع اتمی جهان قرار می‌دهند؛ چراکه تمام رآکتورهای نیروگاه فوکوشیما در نتیجهٔ این رویداد با مشکل مواجه شد. فعالیت هر شش راکتور این نیروگاه هم‌چنان متوقف است.

در زمان وقوع زلزله، رآکتور ۴ خالی از سوخت بود و رآکتورهای ۵ و ۶ خاموش و کاملاً سرد بودند. بقیهٔ رآکتورها، با وقوع زلزله به طور خودکار خاموش شدند و ژنراتورهای اضطراری برای فعال کردن پمپ‌های آب و خنک کردن رآکتورها روشن شدند. محوطهٔ نیروگاه با سدی دریایی که برای مقابله با سونامی ۵٫۷ متری کفایت می‌کرد، محافظت می‌شد، ولی در برابر امواج ۱۴ متری که ۱۵ دقیقه بعد از زلزله آغاز شدند، بی‌استفاده بودند. در نتیجه محوطهٔ نیروگاه کاملاً در آب غرق شد و ژنراتورها که در ارتفاعی پایین‌تر از سطح دریا قرار داشتند و تابلوهای برق در طبقهٔ پایین رآکتورها واقع شده بودند، همگی به زیر آب رفتند. ارتباط با شبکهٔ برق قطع و در نتیجه با از کار افتادن پمپ‌ها، کار خنک کردن رآکتورها متوقف شد. سپس دمای رآکتورها از حد مجاز بالاتر رفت. این در حالی بود که سیل و زلزله امکان کمک‌رسانی را تقریباً غیر ممکن کرده بود.

شواهد پس از حادثه حاکی از این بود که در رآکتورهای ۱ و ۲ و ۳ سوخت هسته‌ای ذوب شده و روکش فلزی بالای ساختمان رآکتورهای ۱ و ۳ و ۴ در اثر انفجار هیدروژن از بین رفته است. انفجار به دستگاه‌های کنترل حرارت در داخل رآکتور ۲ آسیب رساند و رآکتور ۴ نیز آتش گرفت. علاوه بر این، میله‌های سوخت مصرفی که در استخرهای سوخت واحدهای ۱-۴ ذخیره شده بود در اثر کاهش سطح آب استخرها شروع به داغ شدن کرد.

خیلی زود به دلیل امکان نشت اشعه، تا شعاع ۲۰ کیلومتری (۱۲ مایلی) نیروگاه از سکنه خالی شد و کارگران نیروگاه که در معرض تابش اشعه قرار داشتند، موقتاً از نیروگاه خارج شدند. شش روز بعد از حادثه در تاریخ ۱۷ مارس ژنراتوری که در واحد ۶ قرار داشت، به کار انداخته شد تا واحدهای ۵ و ۶ را که کمتر آسیب دیده بودند، خنک کند. از ۲۰ مارس شبکهٔ برق دوباره به کار افتاد ولی ماشین‌آلاتی که در اثر سیل، آتش‌سوزی و انفجار در رآکتورهای ۵ و ۶ تخریب شده بودند همچنان غیرقابل راه‌اندازی بودند. مقامات ژاپنی پس از بررسی حادثه ابتدا میزان آن را سطح ۴ در مقیاس بین‌المللی هسته‌ای (اینس) برآورد کردند؛ اگرچه سازمان‌های دیگر بین‌المللی فکر می‌کردند که سطح واقعی بحران بالاتر از این سطح باشد. دولت ژاپن سطح بحران هسته‌ای را ابتدا تا سطح ۵ و سپس تا ۷ بالا برد و فروش مواد خوراکی که در این منطقه روییده بودند را ممنوع کرد.

آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) در ۲۷ مارس اعلام کرد، کارگرانی که در ۲۵ مارس برای پیشگیری در بیمارستان بستری شده بودند، به علت ایستادن در آبی که در واحد ۳ نیروگاه جمع شده بود، تا مچ پا در معرض اشعهٔ رادیواکتیو بین ۲ تا ۶ درجهٔ Sv قرار گرفته‌اند. این در حالی بود که واکنش جهانی به این حوادث نیز همچنان نگران‌کننده بود. دولت ژاپن و تپکو (TEPCO) برای آنچه عدم ارتباط درست با عموم و تلاش‌های من خودساخته برای حل مشکل خوانده شد، مورد انتقاد قرار گرفتند. متخصصان اعلام کردند که حتی با استفاده از نیروی چند صد یا حتی هزاران نفری، ممکن است پاک کردن منطقه چند سال یا چند دهه به طول بینجامد. در ۲۰ مارس، سخنگوی دولت، یوکیو ادانو؛ اعلام کرد که پس از عبور از بحران، فعالیت نیروگاه هم چنان متوقف خواهد ماند.

نگرانی از تشعشعات رادیواکتیو در این نیروگاه اتمی باعث شده تا کارگذار این نیروگاه هم‌چنان بعد از هفت سال که از این حادثه می‌گذرد اعلام کند برنامه خالی کردن سوخت هسته ای از این مکان در حال حاضر امکان‌پذیر نیست.

قرار بود سوخت هسته‌ای نیروگاه تخلیه شود تا ساکنان منطقه بتوانند بتدریج و با آرامش خاطر بار دیگر در اطراف نیروگاه سکنی گزینند اما پرتوافکنی های بسیار بالا در نیروگاه فوکوشیما مانع اجرای این برنامه شده است. بر اساس برنامه اعلام شده شرکت برق الکتریک ژاپن موسوم به «تپکو» که اپراتور نیروگاه محسوب می شود، قرار بر این بود که عملیات تخلیه سوخت هسته ای استخر خنک کننده رآکتور سوم از ماه مارس سال ۲۰۱۸ آغاز شود که برای این کار که با سه سال تاخیر مواجه شده است باید هزاران تن میله سوخت برداشته شود تا بتوان سوخت اتمی را تخلیه کرد.

تا زمانی که پرتوافکنی نیروگاه به مرز امن نرسد و جان کارکنان و کارگران در مخاطره باشد برنامه تخلیه سوخت هسته ای آغاز نخواهد شد. تپکو کار ساخت یک پوشش روی سقف نیروگاه را آغاز کرده تا در زمان برداشتن سوخت اتمی رادیواکتیو به بیرون نشت نکند و این سقف تا ۲ سال دیگر تکمیل خواهد شد. این شرکت همچنین اعلام کرد که ۲ رآکتور دیگر نیروگاه هم در زمین لرزه و سونامی سال ۲۰۱۱ میلادی به شدت خسارت دیده که عملیات در آن‌ها حوالی سال ۲۰۲۰ میلادی آغاز خواهد شد.

رضا نجفی نماینده دائم ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و نزد سایر سازمان‌های بین‌المللی در وین با اشاره به گزارش آژانس درباره حادثه‌ هسته‌ای که در نیروگاه فوکوشیما در مارس ۲۰۱۱ که عامل اصلی آن زلزله و سونامی اعلام شد و حدود ۱۵ هزار نفر  کشته، تعدادی مجروح و مفقود و ۱۰۰ هزار نفر از منطقه تخلیه شدند به خبرنگار ایسنا گفت: بر اساس نتیجه بررسی‌هایی که تا کنون از سوی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی انجام و در گزارشی مبسوط منتشر شده است به عواملی که موجب بروز چنین حادثه عظیمی شده اشاره کرده است. از بین این عوامل می‌توان به این مساله اشاره کرد که ژاپنی‌ها از ایمنی هسته‌ای‌ تاسیسات‌شان‌ خیلی اطمینان داشتند به شکلی که باعث شده بعضی چیزها را ندیده بگیرند. مشکل دیگر در تقسیم مسوولیت‌ها بوده به طوری که مشخص نبوده متولی برخی امور چه ارگان و بخشی بوده است و ظاهرا بعد از گزارش آژانس این‌ موارد تا حدودی اصلاح می‌شود.

وی گفت: هم‌چنین ضعف در طراحی نیروگاه فوکوشیما از عوامل دیگر وقوع این حادثه هسته‌ای مطرح شده است.

نماینده دائم ایران در آژانس درباره گستردگی این حادثه اظهار کرد: در این‌باره می‌توان اشاره کرد که ژاپنی‌ها آمادگی کامل برای پاسخ به چنین حوادثی را نداشتند مثلا اصلا فکر نمی‌کردند در حادثه‌ای در نیروگاه برق به طور کامل قطع شود و همان‌طور که گزارش‌ها تایید می‌کنند قطع برق یکی از علل بروز حادثه هسته‌ای در فوکوشیما در پی زلزله و سونامی بود و باعث ایجاد ذوب مواد هسته‌ای در قلب نیروگاه و آزاد شدن مواد هسته‌ای شد. هم‌چنین آن‌ها پیش‌بینی نکرده بودند که هم‌زمان چند واحد دچار مشکل شود، شاید اگر تنها یک واحد دچار مشکل شده بود حجم این واقعه به این گستردگی نمی‌شد.

وی تصریح کرد: در هر صورت ژاپنی‌ها برای حادثه هسته‌ای که از یک واقعه طبیعی منشا بگیرد، آمادگی کامل را نداشتند و بعد از این حادثه کشورهای مختلف وارد شدند و کمک کردند و آژانس هم تیم‌های متعددی را اعزام کرد و نتایج بررسی‌ها در گزارش‌های متعدد چاپ شد.

نماینده دائم ایران در آژانس درباره همکاری ایران با ژاپن در رابطه با مسایل هسته‌ای اظهار کرد: با کشورهای مختلف از قبل از برجام همکاری داشتیم و بعد از آن نیز گسترش یافته است، از جمله با کشورهای اروپایی و برخی دیگر. تلاش شده نیروگاه بوشهر در بالاترین سطح ایمنی و استانداردهای بین‌المللی باشد. پروژه‌هایی هم هست در همکاری با آژانس که در دست پیگیری است.

نجفی در عین حال تاکید کرد: با سازنده نیروگاه‌های هسته‌ای ایران که روس‌ها هستند همکاری خوبی داریم و این همکاری‌ها ادامه خواهد یافت.

به گزارش ایسنا، با وجود گذشت هشت سال از این حادثه بزرگ هسته‌ای که بعد از چرنویل بزرگ‌ترین و مهم‌ترین حادثه هسته‌ای تاریخ محسوب می‌شود ژاپن با وجود کمک‌های بسیار بین‌المللی به لحاظ فنی و مالی و سیاسی هم‌چنان با این بحران دست و پنجه نرم می‌کند و شاید بتوان گفت بزرگترین مشکل در این صحنه از دست رفتن اعتماد عمومی به انرژی هسته‌ای و مقررات سخت‌گیرانه‌ای باشد که بعد از این حادثه اعمال شده است. مردمی که در این مناطق ساکن بودند هنوز نتوانستند خود را برای بازگشت به خانه‌های خود و سرزمین مادری یا محل سکونت‌شان راضی کنند. علاوه بر این بسیاری معتقدند ژاپن برای عبور از این مرحله دوم بحران فوکوشیما یعنی مدیریت سوخت‌ها و پسماندهای به جامانده از حادثه در سال 2011 به بیش از ده سال و شاید حدود 15 سال زمان نیاز داشته باشند، به این شکل باید گفت که آنها اکنون در میانه راه هستند.