اظهارت حداد عادل درباره نوروز در فرهنگ ایرانی

غلامعلی حداد عادل بیان کرد: در واقع همان طور که ماه محرم ثابت نیست نوروز قدیم هم در حال گردش بوده است اما کندتر از سال قمری جابه‌جا می‌شده تا اینکه در قرن پنجم هجری به دستور ملک شاه و احتمالا با تدبیر خواجه نظام‌الملک تصمیم گرفته می‌شود آن را در اول سال تصویب کنند. به همین دلیل هشت نفر از منجمان، دانشمندان و ریاضیدانان درجه یک را در دو گروه دعوت می‌کنند تا در اصفهان مشغول کار شوند. اسم برخی از آن‌ها در کتاب‌ها آمده است. گفته می‌شود خیام نیز در بین آنها حضور داشته است. در آن سال‌ها نوروز ۱۷ روز بعد از اول بهار بوده است و آنها ترتیبی دادند تا سال ۱۲ ماه حساب شود به همین دلیل هر چهار سال را ۳۶۵ روز در نظر گرفتند و زمان پنج ساعت و خورده‌ای را که اضافه می‌آمد و نه زمان زیادی بود که یک روز شود و نه کم که از آن صرف نظر کنند، هر چهار سال را جمع کرده و به اصطلاح سال کبیسه خواندند، به همین دلیل از شناور بودن سال جلوگیری کردند.

هر چه به گذشته برمی‌گردیم جای پای نوروز را می‌بینیم

او با بیان اینکه این اتفاق در سال ۴۵۸ هجری شمسی و ۴۷۱ هجری قمری افتاده است، افزود: در آن سال نوروز در دهم ماه رمضان بوده است. شاید در جهان ده‌ها نظام گاهشماری داریم اما تقویم جلالی دقیق‌ترین تقویم جهان است. این مطلب ادعا نیست بلکه برای آن سند وجود دارد. بعد از محاسبه‌های انجام شده، مطرح شد در تقویم میلادی که به گریگوری نیز معروف است در هر ۵۰۲۵ سال یک روز اختلاف پیدا می‌شود در حالی که در تقویم جلالی در هر ۱۴۱ هزار سال یک روز اختلاف می‌توان دید البته برخی فراتر از آن رفته‌اند و هر ۲۵ میلیون سال یک روز اختلاف پیدا کرده است. اما من در این مراسم عدد کمتر را که احتیاط آمیزتر است مطرح کردم. این تقویم در سال ۱۳۰۴ در مجلس شورای ملی به عنوان تقویم رسمی ایران معین شد. قانون تقویم ایران در ۹۲ سال پیش و در شب فروردین ۱۳۰۴ در یک ماده و دو تبصره در مجلس به تصویب رسید.

این عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی همچنین بیان کرد: هر چه به گذشته برمی‌گردیم جای پای نوروز را می‌بینیم و هیچ‌گاه شاهد انقطاع آن که چند روزی نوروز تعطیل باشد، نبوده‌ایم. نوروز جغرافیای وسیعی دارد. جشن نوروز دست کم به اندازه جغرافیای زبان فارسی است و هر جایی که زبان فارسی وجود دارد نوروز نیز با آن رفته است. به عبارتی این دو در جهان همسفر هستند. نوروز یک جشن و شادی است، فرصتی برای سرور و شادمانی در مقیاس اجتماعی و جشن همگانی است. به هیچ کیش، آیین و طبقه خاصی تعلق ندارد  و همه آن را متعلق به خودشان می‌دانند. این موضوع فراگیری آن را بیشتر می‌کند. نوروز در ذات خود مایه امیدواری و خوش‌بینی است. سنتی که به اندازه هوشمندانه ابداع شده و در طول تاریخ و جغرافیای امروز مورد احترام همگان است.

حدادعادل با بیان اینکه کسی را سراغ نداریم که این سنت دیرینه را نقد کند یا به آن خرده بگیرد، اضافه کرد: به همین دلیل می‌توان درباره نوروز از ابعاد مختلف صحبت کرد و پرداختن به این موضوع در یک جلسه، کار دشواری است.

نوروز از جنبه نجومی

او با بیان اینکه ابتدا به جنبه نجومی نوروز اشاره می‌کنم، گفت: اصولا بشر قدیم با آسمان انس داشته و با آن زندگی می‌کرده است، بگذریم که نمی‌توان امروز در تهران آسمان را ببینیم و گاهی خود من شک می‌کنم که این ندیدن ناشی از دود یا ابر است و حتی نمی‌توان این موضوع را هم تشخیص داد. ۱۷ ساله بودم که در دبیرستان درس نجوم می‌خواندم. همین امر موجب شد که بعدها در دانشگاه فیزیک آسمان بخوانم و آن را تدریس کنم. زمستان سال ۴۱ بعد از غروب آفتاب زمانی که از مدرسه به خانه برمی‌گشتم به آسمان که نگاه می‌کردم صور فلکی را می‌دیدم و با خودم درس آن روز را مرور می‌کردم اما امروز صور فلکی را نمی‌توان در آسمان تشخیص داد.

این عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام که درباره «نوروز در فرهنگ ایرانی» صبح امروز ۸ اسفندماه در دانشکده مطالعات جهانی سخن می‌گفت، ادامه داد: انسان قدیم با صور فلکی حرف می‌زد و علاوه بر این در زندگی خودش به حرکات سیاره، ماه و خورشید احتیاج داشت. کشاورزان برای آنکه زمان بذرافشانی، خرمن و درو محصول را بدانند از ماه و خورشید کمک می‌گرفتند. حکومت‌ها برای گرفتن مالیات سالانه احتیاج به تقویم داشتند و حرکات ماه و خورشید به آن‌ها کمک می‌کرد تا تقویم داشته باشند. اولین جرمی که به تقویم کمک کرد، ماه بود. صور فلکی دیگر از جمله خورشید نیز که دوره تناوب آن طولانی‌تر از ماه بود به این موضوع کمک کرد. در واقع حرکات ماه و خورشید به بشر قدیم اجازه داد که سال قمری و خورشیدی را تشخیص دهند. توجه به خورشید و ماه در تمام اقوام قدیم وجود داشته است.

حداد عادل اضافه کرد: ایرانی‌ها به جز نوروز جشن‌های بسیار دیگری هم داشتند. یکی از سنت‌های تقویم کهن در ایران این بوده که شش جشن می‌گرفتند و آن را گاهنبار می‌نامیدند. این جشن‌ها  قبل از زرتشت نیز برگزار می‌شده که طول آن‌ها یکسان هم نبوده است. منجمان ایرانی قادر بودند با دانش نجومی خود ساعت دقیق رسیدن خورشید و عبور آن از نقطه اعتدال ربیعی را محاسبه کنند. همه‌ی اهمیت نوروز در این است که سال جدید با عبور خورشید از محل تلاقی استوای سماوی با دایرة‌البروج عبور می‌کند. از آثار انتخاب اول بهار و اعتدال ربیعی به عنوان آغاز سال این است که زمستان با همه زحمت، سرما و مشکلاتی که داشته تمام و بهار شروع می‌شود و این موضوع برای همه مردم یک مژده است.

لفظ اِستوری انگلیسی از اسطوره  گرفته شده

او بیان کرد: هنر ایرانی‌ها این بوده که این مژده جهانی را که شب و روز در آن برابر است به عنوان آغاز سال برگزیده‌اند. معتدل‌ترین روزهای سال همان روزهای اول بهار است. این انتخاب با خودش پیام رویش، خرمی و برکت را به همراه دارد. هر کسی در نیم کره شمالی با رسیدن به اول بهار از اینکه گل به بازار می‌آید، سبزه سبز می‌شود، برف‌ها آب می‌شوند، دلخوش می‌شود. اهمیت نوروز و هوشمندی قوم ایرانی در طول تاریخ این بوده است.

رییس فرهنگستان زبان و ادب فارسی ایران درباره جنبه‌های دیگر نوروز نیز گفت: نوروز با انواع اسطوره‌های قدیمی همراه است. معنی اسطوره را باید در تمدن‌های قدیم بفهمیم. لفظ اِستوری در زبان انگلیسی به معنای داستان نیز از اسطوره گرفته شده است. اسطوره‌ها بازتاب جهان‌بینی‌ها در ذهن انسان قدیم هستند که آن‌ها را به هر شکلی بیان می‌کند. ما در نوروز با انواع و اقسام اسطوره‌ها سروکار داریم که همه آن را به جمشید نسبت داده‌اند.

حداد عادل درباره جنبه تاریخی نوروز نیز اظهار کرد: درباره نوروز منابع بسیاری وجود دارد اما نوروز را بیشتر از منابع دوره اسلامی می‌شناسیم. در اوستا هیچ اسمی از نوروز نیامده است اما زرتشتیان نوروز را از آن خودشان کرده‌اند. در حالی که پیش از آن نیز نوروز برگزار می‌شده است. مورخان در دوران اسلامی نیز درباره نوروز بسیار صحبت کرده‌اند. ابوریحان بیرونی از دانشمندان ایرانی نوروز را به خوبی معرفی کرده است. کتاب مستقل نوروزنامه متعلق به قرن پنجم را مجتبی مینویی در سال ۱۳۱۲ تصحیح کرد و مدعی شده اثر خیام است اما بعد از آن نظرش برگشته ولی به دلیل آنکه مولف آن شناخته شده نیست آن را همچنان به خیام نسبت می‌دهند.

خلفای عباسی نوروز را جشن می‌گرفتند

او با بیان اینکه اسلام نه تنها با نوروز مخالفت نکرده بلکه آن را همراهی نیز کرده است، گفت: حتی نقل شده از پیامبر درباره نوروز سوال پرسیده‌اند و واکنش پیامبر اکرم (ص) طوری بوده که آن را تأیید کرده و در کل با جشن و سرور مخالفت نشده است. از ائمه هم احادیث نقل شده درباره نوروز بسیار است و از آن درباره روزی که خدا بشر و آدم را آفریده صحبت شده است. البته برخی از این احادیث جای تردید دارد اما حکایت از آن است که زمینه برای نوروز در دوران اسلامی آماده بوده است. خلفای عباسی نیز غالبا نوروز را جشن می‌گرفتند و شاعران در این روز قصیده می‌خواندند.

عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی با بیان اینکه در برخی از منابع از دو جشن نوروز و مهرگان به عنوان مهمترین جشن‌ها نام برده شده است، افزود: جشن مهرگان ۱۶ مهرماه برگزار می‌شده که در واقع آغاز زمستان را اعلام می‌کرده است. نوروز در عربی نی‌روز بیان شده و از آن فعل هم ساخته‌اند. از مهرگان هم مهرجان را ساخته‌اند که در زبان عربی همچنان استفاده می‌شود. مهرجان در ترجمه فستیوال که ما به آن جشنواره می‌گوییم به کار می‌رود و در شعر شاعران قدیم عرب نیز زیاد مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

حداد عادل در بخش دیگری از صحبت‌هایش درباره نوروز بیان کرد: در زمان قدیم معتقد بودند ارواح مردگان، پاکان و قدیسان از آسمان به مدت ۱۰ روز به زمین می‌آمدند. آن‌ها در ایام نوروز در خانه‌های خودشان حاضر می‌شدند به همین دلیل مردم باور داشتند که باید خانه را پاکیزه، نورانی و تمیز کنند تا آن‌ها از فرزندان خود راضی باشند. این ارواح پاک را فَروَهر می‌نامیدند. کلمه فروردین نیز جمع فروهر است.

میر نوروز یکی از رسم‌های عجیب نوروز است

او با بیان اینکه در نوروز انواع و اقسام آیین‌ها وجود دارد، اعلام کرد: نوروز با پشتوانه نجومی، ریاضی، طبیعی، تاریخی، فرهنگی جنبه اجتماعی وسیعی دارد. درباره آداب و رسوم نوروز می‌توان به آداب تحویل سال، دید و بازدید، آراستن خانه، هفت سین، لباس نو پوشیدن، تبریک گفتن عید، عیدی دادن به یکدیگر، آشتی، آتش افروختن در چهارشنبه‌سوری، سیزده‌بدر، شیرینی دادن، حاجی فیروز و... اشاره کرد.

رییس فرهنگستان زبان و ادب پارسی اضافه کرد: آب پاشیدن هم یکی دیگر از این رسوم است که مردم به یکدیگر آب می‌پاشیدند اما از این رسم چیزی باقی نمانده در حالی که هندی‌ها آن را هر ساله در اسفندماه انجام می‌دهند، با این تفاوت که آن‌ها به جای آب به هم رنگ می‌پاشند. میرنوروز نیز یکی دیگر از رسم‌های عجیب نوروز بوده است. در این رسم در پنج روز سال کبیسه رسم حکومت را بهم می‌زدند و یک فرد معمولی که هیچ کس تصور نمی‌کرد حاکم شود را به تخت سلطنت می‌نشاندند و می‌گفتند باید پنج روز حاکم شوی. در واقع این فرد جانشین حاکم اصلی بود که به آن میرنوروزی می‌گفتند. این امر یک نمایش فکاهی ملی بوده است.

نوروز آثار اقتصادی گسترده‌ای داشته است

حداد عادل همچنین درباره سبزه سفره هفت‌سین اظهار کرد: سبزه‌ای که در خانه سبز می‌کنند علامت کاشت غلات و توجه به کشاورزی و رویش بوده است. نوروز آثار اقتصادی گسترده‌ای را نیز به همراه داشته و خون تازه‌ای وارد جامعه می‌کند. همان طور که الان آثار آن را در خیابان‌ها می‌بینید. نوروز مصرف را بالا می‌برد، رونق ایجاد می‌کند به همین دلیل کاسبان منتظر عید هستند. نوروز جنبه روان‌شناسی فردی و اجتماعی هم دارد که امید و شادی را با خود به همراه می‌آورد.

اسلام نوروز را کفر ندانست

او درباره جنبه هویتی نوروز نیز بیان کرد: این جشن هزار ساله ملت ایران با قدرت ادامه دارد. این جشن از نظر مبنا قابل دفاع است. اتفاق طبیعی و مبارکی که به انسان و جهان حیات می‌بخشد. حتی این موضوع در ایران دوران اسلامی نیز منسوخ و ترد نشد. ما می‌توانیم نوروز را از شیوه رفتار اسلام با سنت‌های غیراسلامی متعلق به غیرمسلمانان بدانیم که اسلام آن را کفر ندانست و زمانی که دید این سنت تضادی با توحید ندارد اجازه داد ادامه حیات دهد. بقای نوروز و اهمیت آن شاهدی است که از امکان همزیستی ایران و اسلام برآمده است. نوروز کاملا ایرانی در دوره اسلامی نیز به حیات خود ادامه می‌دهد و سر سفره هفت سین قرآن هم گذاشته می‌شود.

این عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی بیان کرد: در قانون اسلامی نوروز مبدأ سال قید شده است. نوروز موجودیت ارزشمندی از فرهنگ ایرانی و اسلامی و اسباب همبستگی ایرانیان است، به همین دلیل باید آن را عزیز بداریم و حفظ کنیم. امروز نوروز در دنیا یک جلوه جهانی پیدا کرده و در سال‌های اخیر دو بار به عنوان نمونه‌ای از میراث فرهنگی ناملموس به ثبت رسیده است. در دوران ما نیز مسافرت‌ها به این سنت اضافه شده و مردم منتظرند نوروز بیاید درِ خانه‌هایشان را ببندند و سفر بروند. اما باید به نحوه‌ای عمل کنیم که سنت پسندیده دید و بازدید که اصل نوروز است و اسلام هم از آن به عنوان صله رحم یاد کرده از بین نرود.

حدادعادل همچنین درباره ماهی قرمز در سفره هفت سین که سال‌هاست وجود یا عدم وجود آن مورد بحث قرار گرفته است، توضیح داد: من هر چه درباره نوروز خواندم چیزی درباره اینکه ایرانی‌ها ماهی قرمز را بگیرند و در تنگ حبس کنند و بکشند، ندیدم. به نظر می‌رسد ماهی‌های بیچاره تاوان زیبایی‌های خود را می‌دهند که به مرگشان ختم می‌شود.