کسی که از تلگرام استفاده می‌کند مجرم است یا خیر؟

نشست تخصصی «جامعه و فیلترینگ تلگرام» عصر دوشنبه ۱۷ اردیبهشت ماه با سخنرانی اساتید ارتباطات از جمله حسن نمک‌دوست تهرانی، نعمت‌الله فاضلی و مهدی فضائلی با هدف بررسی کارکردهای رسانه تلگرام و پاسخ به این سوال که دلایل اقبال مخاطب ایرانی به تلگرام چیست، برگزار شد.

در ابتدای این نشست، نعمت‌الله فاضلی با بیان این اعتقاد که فیلترینگ تلگرام در شرایط فعلی جامعه سودی ندارد، تصریح کرد: استراتژی‌ای که نظام تاکنون در قبال فیلترینگ تلگرام داشته است، امنیتی بوده است که من نیز مایل نیستم در ارتباط با آن بحث کنم. ضمن اینکه فیلترینگ در عمل اتفاق نیفتاده است و همه در حال حاضر از آن استفاده می‌کنند.

او با اشاره به نسبت فرهنگ و زندگی روزمره با شبکه‌های اجتماعی، یادآور شد: زمانی که به تازگی شبکه‌هایی از جمله فیس‌بوک و پیام‌رسان‌هایی همچون تلگرام رونق پیدا کرده بود، مطلبی را با عنوان «پایان تاریخ سکوت» عنوان کردم مبنی بر اینکه جامعه ایرانی هیچگاه فرصت اینکه بخواهد ابراز وجود کند و صدای خود را شکل دهد، نداشته است. به همین دلیل تاریخ گذشته ما تاریخ سکوت است و صداها صداهایی نبود که از میان مردم شکل گرفته باشد.

فاضلی با اشاره به کارکرد شبکه‌های اجتماعی، اظهار کرد: کاری که شبکه‌های اجتماعی انجام می‌دهند برساختن صدا و شکستن سکوت است؛ چیزی که سیاستمداران ما را به وحشت انداخته است و صدایی که سکوت را شکسته است. پیش از این سیاستمداران ما در سکوت، سیاست‌ورزی کرده‌اند و حالا تجربه این را ندارند که در صدا سیاست‌ورزی کنند. صدا آن چیزی نیست که از دل‌های ما برخاسته باشد. صدا آن چیزی است که در حوزه عمومی شکل بگیرد.

او در همین زمینه به نظریه «پیکر برگ» که واقعیت اجتماعی را مطرح کرده است و اینکه واقعیت اجتماعی چیست، اشاره کرد.

فاضلی در ادامه سخنان خود در پاسخ به اینکه چرا رسانه‌ها امروز به این میزان حساسیت ایجاد کرده‌اند و چرا نیروی قاهره دولت قادر نیست با فیلترینگ کردن، مداخله موثر داشته باشد، خاطرنشان کرد: شبکه‌های اجتماعی، تلگرام و تمام رسانه‌ها به این دلیل در جامعه ما واجد نوعی حساسیت شده‌اند که ما از طریق این شبکه‌ها واقعیت را برساخت می‌کنیم چرا که آگاهی و زندگی روزمره جامعه از همین طریق صورت می‌گیرد. اینکه در ۴۰ سال گذشته و حتی پیش از آن، حاکمیت نتوانسته مصلحت‌های خود را به شکل واقعی به مردم بقبولاند، وضعیت خوبی نیست. شبکه‌های اجتماعی تجربه‌های مردم را بازنمایی نمی‌کنند، آدم‌ها را به هم وصل نمی‌کنند، اتفاقی که افتاده است این است که کم و بیش تمام مردم از طریق شبکه‌ها ساحت‌های وجودی زیست زندگی را برساخت می‌کنند؛ چیزی که برخی قادر به دیدن آن نیستند. اینکه زندگی روزمره ما با تلگرام و شبکه‌ها پیوند خورده است، دلالت‌های مهمی دارد. مردم معتقدند کاری که تلگرام می‌کند برای آنها صداقت، آرامش و امنیت برقرار کرده است؛ به همین دلیل مردم نمی‌توانند به شبکه‌های داخلی اعتماد کنند چرا که تصور می‌کنند این شبکه‌ها اعمال نظارت می‌کنند.

این مدرس ارتباطات در بخش دیگری از سخنان خود یادآور شد: چیزی که تلگرام را مساله‌دار می‌کند، ناعقلانیت‌های آن شبکه است نه عقلانیت. برخی می‌خواهند مدیریت و نظارت کنند و عقلانیت را به معنایی که خودشان می‌فهمند تولید و بازتولید کنند. تلگرام به این دلیل مساله دارد که پیوند بین حوزه‌های ناعقلانیت است که همان حوزه‌های زندگی است؛ از قبیل عشق، دوستی و فداکاری. تلگرام به این دلیل مساله‌ دارد که شبکه است و ارتباط برقرار می‌کند و زندگی را زیست‌پذیر می‌کند. اینکه جامعه ما تا به امروز این مجال را نداشته که مردمش بتوانند در شبکه قرار بگیرند، به این دلیل است که نه تکنولوژی آن را داشته‌ایم و نه سیاست و آزادی عمل را. مساله‌دار بودن تلگرام این است که روی وجود ایستاده است. اینکه چرا جامعه محکم ایستاده و با فیلترینگ آن همدلی نمی‌کند، به این دلیل است که برخی نمی‌خواهند واقعیت را ببینند. شبکه را نمی‌توان با استدلال‌های سیاست‌جویانه و مصلحت‌جویانه درست کرد. در این زمینه دانشگاه‌های ما بیش از دولت مقصر هستند چرا که در این ۵۰ ساله نتوانسته‌اند چیزی را درباره زیست و نحوه تعامل عاملیت و ساختار در زندگی روزمره  تئوریزه کنند.

او در پایان این پرسش را مطرح کرد: چه اتفاقی می‌افتد که شاهد این نوع تصمیمات هستیم؟ علت چیست؟ چرا کماکان چیزهای بدیهی به ذهن برخی مسئولان نمی‌رسد؟

در ادامه این نشست، اظهارات نعمت‌الله فاضلی مورد نقد مهدی فضائلی قرار گرفت و دقایقی بر سر این موضوع بحث و جدل رخ داد. فضائلی در واکنش به سخنان فاضلی که از بعد جامعه‌شناختی به بحث فیلترینگ تلگرام پرداخته بود، اظهار کرد: اگر آقای دوروف هم بود فکر نمی‌کنم آنقدر خوب و تمام‌عیار از تلگرام به این شکل دفاع می‌کرد. البته با این نظریه موافقم که مشکل دانشگاه‌های ما این است که با جامعه ارتباط ندارند و از واقعیت‌های جامعه دور هستند. در ارتباط با اینکه مطرح شد نظام نتوانسته است ۴۰ سال مصالح خودش را به مردم بقبولاند، پرسشم این است که چطور نظامی که ۴۰ سال نتوانسته است با مردم همراه باشد دوام آورده است؟ پس چگونه این جنگ هشت ساله با حضور مردم اداره شد؟ ۴۰ سال است که ما انتخابات برگزار می‌کنیم و در همه آنها مشارکت‌ بالای ۴۰ درصد بوده است. درست است نظام جاهایی نقطه ضعف داشته اما پایان‌بخش همه این مسائل، مردم بوده‌اند و مردم با نظام همراه بوده‌اند.

فضائلی در واکنش به اظهارات نعمت‌الله فاضلی اظهار کرد: اگر اینگونه که شما می‌گویید بخواهیم به نتیجه برسیم باید بگوییم که دوروف تلگرام را در راه رضای خدا برای جامعه ایران فرستاده است و هر روز هم خدمات به‌روز مثل دانلود کردن همه پیام‌ها ارائه می‌کند و امروز نظام یکباره تصمیم گرفت که آن را فیلتر کند و آنها با وزارت خارجه آمریکا جلسه بگذارند که فیلترشکن جدید طراحی کنند که در نهایت موفق نمی‌شوند. متاسفانه نمی‌دانم که این اتهام‌ها را برخی دوستان دانشگاهی با چه منطقی مطرح می‌کنند. نظام آنقدر اعتماد به نفس داشت که توانست آن مناظره‌های صریح را در انتخابات برگزار کند. اینکه بگوییم اراده تلگرام بر بالا بردن آگاهی و اراده نظام، جلوگیری از این آگاهی‌ است، غیرقابل پذیرش است. امروز پیام‌رسان سروش بالای ۱۰ میلیون کاربر با وجود همین کاستی‌هایش دارد. مشکل نظام با تکنولوژی تلگرام نیست بلکه با خود تلگرام مشکل دارد. نظام، پیام‌رسان‌های خارجی را محدود نکرده است.

او در ادامه اظهار کرد: اگر پیام‌رسان‌های داخلی بتوانند نیاز ارتباطی مردم را برطرف کنند، کوچ گسترده‌ای از تلگرام صورت خواهد گرفت.

حسن نمک‌دوست در ادامه این نشست، روایت خود از فیلترینگ تلگرام را در دو بخش مطرح کرد و گفت: دو برداشت از اتفاقی که افتاده است وجود دارد؛ یک برداشت این است که مفهومی به نام سانسور از فیلترینگ تلقی شده است که برداشت وسیعی است. متنی که رئیس‌جمهوری منتشر کردند با این برداشت سنخیت دارد یعنی محروم کردن مردم از اطلاعات. بحث دیگر محافظت است و آن اینکه پیام‌رسان به طور خاص تهدیدهایی را متوجه مردم کرده است مبنی بر اینکه اگر پیام‌رسان‌هایی آسیب‌زا باشند حذف می‌شوند.

او خاطرنشان کرد: اینکه در تمام طول تاریخ رسانه‌های اجتماعی از جمله پیام‌رسان‌های موبایلی که تمامی ندارند، بتوان به کمک سانسور یا فیلتر جلوی توسعه مناسبات انسان‌ها را گرفت مساله‌ای منتفی‌شده است و چنین چیزی امکان‌پذیر نیست. اگر رویکرد اول را مبنا قرار دهیم به این مثال می‌رسیم که حدود ۳۰، ۴۰ سال بعد از اختراع چاپ، اولین فهرست‌هایی که در دنیا منتشر شد، فهرست کتاب‌های ممنوعه بود یعنی اینکه به محض اینکه فناوری آمد، بحث کتاب‌های ممنوعه هم مطرح شد اما باید گفت اگر کسی فکر کند با فیلترینگ جلوی اشاعه اندیشه را می‌گیرد اقدامی غیرقابل پذیرش است. اگر فرض کنیم این اتفاق بیفتد و تلگرام فیلتر شود و ما همه کارهایی که در تلگرام انجام می‌دادیم را در سروش انجام دهیم، فی‌نفسه اتفاق خوبی است اما با این شرط که کسی کاری به کار ما نداشته باشد. نکته‌ای که برای همه جای سوال است این است که آیا سروش هم مثل تلگرام خواهد بود؟

نمک‌دوست سپس با اشاره به بحث محافظتی پیام‌رسان‌های داخلی و آسیب‌زا بودن پیام‌رسان‌های خارجی، یادآور شد: در این بخش این نگرانی‌ها زیاد است. یکی از نگرانی‌ها این بود که ارز مجازی تلگرام تحت عنوان گرام از کشور خارج می‌شود.

او سپس گفت: اگر پیش از این توضیحات، توجیهات و تصمیماتی در قبال فیلترینگ تلگرام گرفته می‌شد این مخالفت‌ها پیش نمی‌آمد. نه‌تنها تلگرام، بلکه هر پیام‌رسان دیگری فیلتر شود جامعه ما آن را نمی‌پذیرد و ناگهانی فیلترشدن جای تعجب دارد.

نمک‌دوست سپس درباره دلایل اقبال مردم به تلگرام گفت: مهم‌ترین عامل کوچ مردم به تلگرام، فیلتر سایر امکانات بود. وقتی همه امکانات فیلتر بودند تلگرام فیلتر نبود. ما در این چند ماه گذشته می‌شنویم که تلگرام و آقای دوروف به تعهداتی که داشته است عمل نکرده است. چرا ما الان می‌شنویم که تلگرام تعهداتی در قبال ایران داشته است؟ اصلا این تعهدات چه بوده است و چه کسانی با صاحبان تلگرام مذاکره کردند و موارد مذاکرات و تعهدات چه بوده است؟ ما نباید در انتهای خط به واقعیت‌ها پی ببریم. این یک رفتار امروزی اجتماعی با شهروندان دارای حق نیست. منکر خطرات تلگرام نمی‌شویم اما این شیوه درست نیست و این سوال همچنان مطرح است که آیا اساسا مناسبات مالی بین کشور ما و تلگرام وجود داشته است؟ یا اینکه مطرح می‌شود سرورها به ایران بیاید، معنایش این است که محتواها در دست نظام قرار بگیرد؟ بنابراین نمی‌شود پدیده‌ها را پنهان نگه داشت و سر بزنگاه‌ها با احساس مسئولیت وارد میدان شد. این نوع رفتار با جهان امروز سازگار نیست.

این استاد ارتباطات در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به حکم فیلترینگ تلگرام مطرح کرد: وقتی که حکم می‌آید یعنی گفت‌وگو تمام! من در حال حاضر از تلگرام استفاده می‌کنم و نمی‌دانم مجرمم یا نه.

مهدی فضائلی در بخش دیگری از این نشست تصریح کرد: مرکز ملی فضای مجازی که رئیس آن را رئیسجمهوری انتخاب می‌کند، جزوه‌ای را که در حال حاضر روی سایت این مرکز است، منتشر کرده است. در این جزوه دلایل ضرورت فیلترینگ تلگرام مطرح شده و اینکه رئیس‌جمهوری امروز این حرف‌ها را می‌زند جای تعجب است. بحث فیلترینگ تلگرام تصمیم یک‌شبه نبوده است و حدود یک سال و نیم روی آن بحث و بررسی شده است. تنها چیزی که در جلسات شورای عالی فضای مجازی با رئیس‌جمهوری محل اختلاف بوده، زمان فیلتر بوده است. این جلسات نیز قبل از آشوب‌های دی‌ماه برگزار شده است و یکی از علت‌های فیلترینگ تلگرام و اینکه زمان تعیین‌شده‌ای برای آن مشخص شد این بود که تلگرام به هیچ عنوان حاضر به انجام تعهداتش نشده بود. پس از آن نیز مباحث اقتصادی مطرح بود که با وجود تلگرام سالانه هفت میلیارد دلار ارز از کشور خارج می‌شود. از طرف دیگر آقای دوروف تا این لحظه هیچ کجا دفتر رسمی نداشته است و هر دو دفتری که در آمریکا و انگلیس داشته اعلام کرده است که جعلی است.

نمک‌دوست در همین زمینه به نحوه استفاده کاربر از فضای مجازی و رصد آن اشاره کرد و گفت: اگر کسی بخواهد ما را رصد کند می‌تواند تمام رفتارهای ما را در کامپیوتر رصد کند. اتفاقی که در فیس‌بوک و توئیتر رخ می‌دهد این است که به راحتی می‌توان به علائق کاربر پی برد. نکته‌ای که وجود دارد این است که ما باید مخاطب را آگاه کنیم که با هر پیام‌رسانی کنترل می‌شود.

او در این زمینه با تاکید بر بالا بردن سواد رسانه‌ای جامعه، مطرح کرد: ما باید مخاطب را آگاه کنیم. قاعده بازی این است که به عنوان مثال پیام‌رسان‌های خارجی یا شبکه‌های خارجی فریبنده هستند اما ما باید فریب نخوریم و آگاه باشیم. چه کسی گفته است که با فیلترشکن نمی‌شود به محتوای گوشی‌های ما دسترسی پیدا کرد؟

نمک‌دوست در ادامه با اشاره به اینکه بسیاری از مسائل ما با فیلترینگ رفع نمی‌شود، اظهار کرد: چرا مردم ایران باید در دوبی، ترکیه و ارمنستان خانه بخرند؟ این مساله وجه دیگری دارد و ربطی به تلگرام ندارد. این مساله به مناسبات اقتصادی ما مربوط می‌شود. باید به اینها هم فکر کرد؛ اینکه چرا هزاران نفر از افراد باسواد ما به خارج فرستاده می‌شوند؟

او در پایان گفت: اساسا رابطه شهروندان با دولت خوب نیست. نه تنها در ایران، بلکه در دنیا این مشکل وجود دارد. ما یا در جریان موضوعات قرار نمی‌گیریم یا دیر قرار می‌گیریم در حالیکه زمانی که این اتفاقات می‌افتد ما باید بدانیم پشت این ماجراها چیست. اگرما ندانیم پشت این جریان چیست و پشت پیام‌رسان‌هایی مثل آی‌گپ و سروش چه کسانی هستند، این اعتماد ایجاد نمی‌شود. از نان شب برای ما واجب‌تر، حق دسترسی آزاد به اطلاعات است.

مهدی فضائلی نیز در پایان این نشست درباره اینکه چه سیاستی باید اتخاذ شود که کوچ کاربران از تلگرام به پیام‌رسان‌های داخلی اتفاق بیفتد، اظهار کرد: جامعه ما توقع و انتظاری که دارد خدمات است. ۴۰ میلیون کاربری که به تلگرام عادت کرده‌اند همه به این دلیل است که یک سطح توقعی برای آنها ایجاد شده است. در حال حاضر نیز پیام‌رسان‌های خارجی فیلتر نشده‌اند. زمانی پیام‌رسان‌های داخلی می‌توانند جایگزین پیام‌رسان‌های خارجی مثل تلگرام باشند که بتوانند خدمات بهتری از پیام‌رسان‌های خارجی ارائه دهند لذا این امکان در شرایطی فراهم می‌شود که مردم از این پیام‌رسان‌ها مثل تلگرام خدمات بگیرند.